An Bille Teanga – ‘casta, amscaí, eidreorach’

Tuarascáil

Donncha Ó hÉallaithe

Thart ar dhá bhliain ó shin, bhíos ós comhair cúirte. Ar bhonn cúirtéise, chuireas in iúl roimh ree go mbeinn ag iarraidh go n-éisteofaí an cás trí Ghaeilge. Nuair a tháinig mo chás aníos labhair an dlíodóir a bhí ar mo shon Gaeilge leis an mBreitheamh.

Má labhair, ní raibh mórán ráite aige nó gur sheas dlíodóir an Stáit agus dúirt go feargach nach bhféadfadh sí Gaeilge a thuiscint. Ní hamháin sin ach d’iarr sí leithscéal ón dlíodóir faoi gur úsáid sé Gaeilge.

Dúirt an Breitheamh léi go neamhbhalbh nach raibh sé chun iarraidh ar aon duine leithscéal a ghabháil faoi úsáid a bhaint as an gcéad teanga oifigiúil ina chúirt.

Chuir sé an chás ar athló go ceann sé mhí agus thug sé le fios go mba cheart d’Oiflg Dlíodóra an Stáit a chinntiú gur dlíodóir le Gaeilge a bheadh ann an chéad Iá eile. Le scéal fada a dhéanamh gearr, tarraingíodh siar an cás i mo leith an lá roimh an chéad éisteacht ele. Shábháil an Ghaeilge mé.

De bharr an bhreithiúnais a tugadh sa gCúirt Uachtarach sa chás Ó Beoáin v. Fahy, tá ceart bunúsach doshéanta againn Gaeilge a úsáid i gCúirteanna na hÉireann. Sa bhreithiúnas Sin, dúirt an Breitheamh Hardiman go neamhbhalbh go raibh an saoránach a tugadh os comhair cúirte i dteideal an chúis Ina leith a fhreagairt i nGaeilge agus nárbh fhéidir leis bheith faoi míbhuntáiste agus é á dhéanamh sin.

Is é iompar teanga na gcúirteanna ceann de na cnámha spairne is mó a bhaineann le Bille na dTeangacha Oilfigiúla. Ina leabhrán Acht na Gaeilge - Acht ar Strae deir an Dochtúir Pádraig Breandán Ó Laighin go bhfuil “tábhacht phraicticiúil” agus “tábhacht shiombalach”, ag baint le húsáid na Gaeilge sua cúirteanna.

Is saineolal é Ó Laighin ar stádas na dteangacha i gCeanada, áit ar chaith sé tréimhse fada ina Ollamh le Socheolaíocht i Montréal, cathair dhátheangach. Deir sé faoi Acht Uí Chuív nach dtugann sé na cearta céanna duit is a thugtar do dhaoine i gCeanada.

“Faoin Acht Ceanadach, caithfidh an chúirt a chinntiú go mbeidh an breitheamh In ann Béarla a thuiscint, gan cabhair ó ateangaire má roghnaíonn na páirtithe sa chás an Béarla mar mheán; má roghnaionn siad an Fhraincís, caithfldh an Fhraincís bheith ar a thoil ag an mbreitheamh.”

‘Casta, amscaí’

I sé an locht is mó ar an mBille Teanga, go bhfuil mórán gach ní ag brath ar ‘scéim’ bheith socraithe idir Aire na Gaeltachta agus na céadta eagraíochtaí Stáit.

Deir Ó Laighin go bhfuil an próiseas sa mbille le dréachtscéim a shocrú “casta, arnscaf agus éidreorach”.

Tá naoi stáid éagsúla sa phróiseas on uair a eisíonn an tAire Gaeltachta a chuid treoirlínte go dti go mbíonn scéim socraithe le heagras. Caithfear dul trid an bpróiseas fadálach céanna le breis is dhá chéad go leith comhlacht poibí, ceann ar cheann.

Is ar an Aire Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta agus a Roinn a thitfidh an t-ualach ar fad. Fiú amháin dá mbeadh muid lánmhuinineach as an Aire Éamon Ó Cuív le tabhairt faoin obair seo le fuinneamh, le misneach agus le diograis an mbeidh sé sa phost séch fada leis na scéimeanna go léir a shocrú?

An mó duine a bheadh chomh muiníneach céanna as an chéad duine elle a bhéas ina áit nuair a bhéas an próiseas casta fadélach ag tosnú arís tar éis tréimhse trí bliana?

Mar bharr ar an donas ar fad, cuireann Alt 32(1) de Bhille Uí Chuív, cosc iomlán ar dhaoine nó as eagraíochtaí dul chun na cúirte má dhiúltaionn Roinn Stáit nó eagraíocht Stáit a n-oibleagéidí faoi scéim a chomhlíonadh.

Tá daoine den tuairim go bhfuil an tAire sásta géileadh faon bpointe sin. Tar éis an tsaoil, caithfidh sé aird a thabhairt ar éileamh aontaithe na n-eagraíochtaí Gaeilge agus Gaeltachta, gur cheart Ait 32(1) a fhágaint ar lár.

Mura ngéilleann, is beag maith a bhéas sna scéimeanna faoina mbeidh eagrais Stáit ag cur seirbhísí tri Ghaeilge as fáil, mar dhea.

Is ó Acht na Breatnaise (1993) a tógadh “coras na scéimeanna”, a scríobhann Ó Laighin. Tá cead ag Rúnaí Stáit na Breataine Bige ordú dlí a lorg ó chúirt nuair a theipeann ar chomhlachtaí a ndualgais faoi na scéimeanna a chomhlionadh.

I gCeanada tá ceart ag an duine aonair nó ag an gCoimisinéir Teanga thar ceann an duine aonair dul chun cúirte chun

leigheas a lorg.

“Trid is trld, tá rian láidir an Achta Cheanadaigh ar an mBille Éireannach, le haithris focal ar fhocal sa téacs Béarla go minic; agus tá scéimeanna an Bhille abhus bunaithe ar scéimeanna an Achta faoin mBreatnais.

“Ach maidir le cearta an duine aonair atá ag iarraidh leighis ós comhair cúirte, atá ar fáil go neamhdhíreach agus go teoranta faoin Acht Breatnaise, agus go fiai flúirseach faoin Acht Ceanadach, níl sa Bhille Éireannach ach ciúnas, ach amháin lena rá nach bhfuil ceart caingne ann”

Tógann Ó Laighin an té a théann isteach in Oifig Dhiolta Foilseacháin an Rialtais ag cuartú seirbhíse trí Ghaeilge, mar shampla: fágtar air leataobh é agus déileáiltear le daoine eile go dtí go dtagann duine atá in ann rudaí simplí a phlé trí Ghaeilge.

“Sin é an chaoi a gcuirtear deireadh le cumarsáid phoiblí i dteanga atá le himeallú,” a deir sé.

Is deacair a fheiceáil go n-éireoidh le Bille Uí Chuív deireadh a chur leis an leatrom seo. Is faoin státseibhis a bhéas sé na rialacháin a chumadh. Níl aon bhealach le hiachall a chur orthu na rialacháin a chur i bhfeidhm, seachas a gcuid faillí a thuairisciú don Oireachtas.

“Ní foláir nó go mbeidh siad ag croitheadh ina mbuataisf,” a scríobhann Ó Laighin.

Fís nár fíoraíodh

Nuair a foilsiodh Bille na dTeangacha, bhí dhá alt thábhachtacha ann. Bhí Alt 8 ann a thug ceart do

dhaone aonair cumarsáid a dhéanamh le forais Stáit i gceachtar den dá theanga oifigiúla. Leag Ait 9 dualgas ar na heagrais Stáit seirbhís a chur ar fáil don phobal de réir na scéimeanna a bhí socraithe.

Bhain Ó Cuív an dá alt sin as an rmBille sa Seanad. Creideann Ó Laighin gur tabaíste a bhí ansin: “In aon mheadar amháin bhí an ceart agus an dualgas scriosta” agus “criogadh an tAcht ar fad”.

Ceapann Ó Laighin go bhfuil cumhacht an Bhille laghdaithe go mór, gan an dá alt sin. “Ag cur imeacht na n-alt seo sa mheá lena bhfuil fágtha sa Bhille, dar liom, nach cóir an Bille a achtú”

Scriobhann sé go raibh fís ag Ó Cuiv nuair a chuir sé roimhe reachtaíocht a thabhairt isteach a chuirfeadh deireadh leis an leatrom atá á dhéanamh ar luclht labhartha na Gaeilge.

Ach tá an fís agus an tAcht imithe ar strae.

“Ní haon mhaith Acht nach dtabharfaidh ceart do phobal na tíre déileáil le comhlachtaí poiblí, agus go háirithe leis an Stáit, sa teanga oifigiúil a roghnaíonn siad féin; agus ní haon mhaith Acht nach gcuireann dualgas ar na cumhlachtaí poiblí céanna seirbhísí a chur ar fáil do gach saoránach ar bhonn comhionann maidir lena rogha den dá theanga oifigiúla.”

Ar ndóigh, is féidir gearán a dhéanamh le Coimisinéir na dTeangacha Oifigiúla mura mbíonn eagras poiblí sásta an scéim atá socraithe a chur i gcrích.

Ach is beag is féidir leis an gCoimisinéir a dhéanamh seachas tuarascáil a chur os comhair an Oireachtais.

Is beag gearán ati ag aon daine faoi na míreanna a bhaineann le Coimisinéir na dTeangacha Oifigiúla. Tá an Oifig múnlaithe ar a mhacasamhail de Choimisinéir Teangacha i gCeanada.

Tá difríocht mhór amháin ann, dar le Ó Laighin. Tá ceart ag an gCoimisinéir i gCeanada thar ceaun duine aonair agus, as a stuaim féin chomh maith, leigheas a lorg. Ní bheidh an ceart sin ag Coimisinéir Teangacha na hÉireaun.

Ardaíonn Ó Laighin ceist fíorspéisiúil eile.

De réir Ait 9(a) sa Bhille leasaithe, caithfldh gach comhlacht poiblí a shonrú céard iad na seirbhísí a sholáthrófar (i) trí Ghaeilge amhéin (ii) trí Bhéarla amháin agus (iii) trí mheán an Gaeilge agus an Bhéarla.

Má dhéaneann eagras Stáit liosta a chur ar fáil do na seirbhísí a chuirfidh siad ar fáil trí Bhéarla amháin, an mbeidh siad clúdaithe faoi Ait 8.3 den Bhunreacht maidir leis an socrú dlí is gá a dhéanamh le go mbeidh cead a gcinn ag eagrais Stáit seirbhísí áirithe a sholáthar tré Bhéarla amháin?

Inseoidh na laethanta seo an bhfuil sé i gceist ag Aire na Gaeiltachta na lochtanna seo a cheartú nó nach bhfuil.

•Acht na Gaeilge -Acht arStrae: léirmheas ar Acht na dTeangacha OifigúiIa 2003 le Pádraig Breandán Ó Laighin, foilsithe ag Coiscéim. €5

• Is duine de bhunaitheoirí Cearta Teanga na Gaeltachta é Donncha Ó hÉallaithe

Foilsíodh an alt seo san Irish Times, 11 Meitheamh 2003