Anailís na Roinne ar na haighneachtaí ar fad (13/7/2006)
Aighneacht maidir le feidhmeanna agus structúr Údarás na Gaeltachta

Curtha os comhair An Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta ar an 25 Feabhra 2005 ag: Donncha Ó hÉallaithe GMIT, Gaillimh.
Ríomhphost: Donncha.OHeallaithe@gmit.ie; Gutháin: (091) 742173 (oifig); (091) 593185 (baile)

Réamhrá:

 

In alt 8.1 d'Acht um Údarás na Gaeltachta 1979 tá sé leagaithe síos gurb é seo a leanas an chéad fheidhm atá ag Údarás na Gaeltachta:

 

"Déanfaidh an tÚdarás caomhnú agus leathadh na Gaeilge mar phríomh-mheán cumarsáide sa Ghaeltacht a spreagadh agus cinnteoidh sé gurb í an Ghaeilge a úsáidfear a mhéid is féidir nuair a bheidh a fheidhmeanna á gcomhlíonadh aige agus thar a cheann."

 

Do réir na fianaise atá ar fáil tá teipithe ar Údarás na Gaeltachta an fheidhm sin a chomhlíonadh. Ó bunaíodh an tÚdarás is ag cúlú atá an Ghaeilge 'mar phríomh-mheán cumarsáide sa Ghaeltacht' agus tá obair an Údaráis ag cuidiú leis an gcúlú sin, tré deontais fostaíochta a chur ar fáil gan chúinsí teanga a chur san áireamh.

 

Tá sé mar nós ag an Údarás gan Ghaeilge a usáid i go leor réimsí oibre de chuid na heagraíochta, ar a áirítear déileál le eagraíochtaí eile stáit, cúrsaí oiliúna a chuirtear ar bun agus cumarsáid inmhéanach san eagraíocht.  Is nósmhaireacht é seo atá ag tíocht salach ar Mír 8.1 de Acht an Údaráis 1979.

 

Tá sé ráite ag taighdeoirí go bhfuil droch thionchar ar staid na Gaeilge mar phríomhtheanga cumarsáide ag cuid dena tionscail a mheallann an tÚdarás le lonnú sa Ghaeltacht. Ní léir go dtugann Ardbhainistíocht nó Bord an Údaráis aon aird ar an dtaighde seo .

 

Tá maoin an Údaráis dhá dhíol thar na mblianta gan cúinsí teanga curtha san áireamh.

 

Ní léir go bhfuil aon mhonatóireacht ná taighde ar bun ag Údarás na Gaeltachta ar an dtionchar a bhíonn ag na tionsnaimh tionscailíochta ar staid agus úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht. Ní léir ach oiread go ndéantar meastóireacht seachtrach ar scéimeanna éagsúla an Údaráis.

 

Níl aon saineolas sochtheangeolaíochta ar Bhord an Údaráis ná fostaithe ag an Údarás agus ní léir go n-iarrtar ar sochtheangeolaithe seachtracha comhairle a thabhairt don Údarás maidir le cur chuige agus stáitéis caomhnaithe teanga a cheapadh is a chur i bhfeidhm.

 

Ní léir go bhfuil Bord an Udaráis ag feidhmiú mar ar chóir do Bhord Stáit feidhmiú: ag leagan síos polasaí ginearálta na heagraíochta agus ag féachaint chuige go bhfuil na feidhmeanna reachtúla á gcomhlíonadh.

 

Ní léir go dtuigeann cuid mhaith de ardbhainistíocht an Údaráis, go bhfuil dualgas reachtáil ar an eagraíocht maidir le Gaeilge a usáid san eagraíocht féin, le eagraíochtaí stáit eile agus le pobail na Gaeltachta, chomh fada agus is féidir.

 

Ní léir go bhfuil aon mhonatóireacht á dhéanamh ag Údarás na Gaeltachta ar chomhlíonadh na  gcoinníollacha teanga, a ghabhann le conradh faoina íoctar deontais agus ní léir go gcuirtear aon phionós ar chomhlachtaí a theipeann orthu na coinníollacha teanga a chur i bhfeidhm.

 

Mar gheall ar an airgead substaintiúl stáit atá infheistithe sa Ghaeltacht, tá cuid dena ceantracha Gaeltachta an tarraingteach mar áiteacha cónaí do dhaoine nach bhfuil aon Ghaeilge acu ná bá acu don Ghaeltacht. Tá na daoine gan Ghaeilge a bhogann isteach sa Ghaeltacht de bharr infheistíocht an Údaráis ag cur brú ar an nGaeilge mar gnáth theanga labhartha sa phobal.

 

Níor caitheadh ach sciar an bheag de bhuiséad an Udaráis ar tionscnaimh teanga.

 

Moltaí Ginearálta:

 

  • Tá sé deacair don Údarás feidhmiú do réir Alt 8.1 de Acht 1979, mar nach bhfuil an Ghaeilge á usáid ar chor ar bith i leath dena ceantracha le aitheantas Gaeltachta. Tá géarghá le teorannacha na Gaeltachta a leagan síos sa gcaoi is go ndéanann siad ciall. Dá mbeadh an tÚdarás ag feidhmiú taobh istigh de limistéir ina bhfuil Gaeilge fós in usáid ag sciar suntasach den pobal mar phríomh-mhéan cumarsáide, d'fhéadfaí tabhairt faoi stráitéis ionraic realaíoch leis an nGaeilge a chaomhnú agus a leathadh mar phríomh-mhéan cumarsáide sa Ghaeltacht. Is faoin Aire Gnothaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta atá an cúram na dteorannacha faoi láthair. Ba cheart go mbeadh an cúram seo bainte as lámha na bpolaiteoirí agus tugtha do áisínteacht neamhspléach nó Coimisinéirí, mar a mhol Coimisiún na Gaeltachta. Ní chreidim go bhfuil ná go mbeidh an toil ag aon Aire Rialtais teorannacha fírinneacha a mholadh don Rialtas. An fhad is nach bhfuil teorannacha bunaithe ar an bhfírinne is deachair a fheiceál cén caoi a bhéas an tUdarás in ann gníomhnú go héifeachtach leis an Ghaeilge a chaomhnú sna háiteacha ina bhfuil sí fós á labhairt.  An fhad is a leantar leis an cur i gcéill is deacair a bheith ag súil gur féidir leis an Údarás an fheidhm teanga a chomhlíonadh go héifeachtach.

  • Caithfear athstructúrú a dhéanamh ar an Údarás agus an oiread béim a chur ar caomhnú na Gaeilge mar theanga pobail  sa Ghaeltacht is a chuirtear ar forbairt tionscailíochta. Chuige sin ní mhór Rannóg Teanga a bhunú le daoine fostaithe ann a bhfuil an saineolas agus an taithí acu a bheith ag déileál le caomhnú agus buanú miontheanga pobail. Caithfear buiséad maith a thabhairt don Rannóg sin ón airgead a thugtar don Údarás ón Státchiste.

     

  • Caithfear aithbhreithniú a dhéanamh ar chleachtais agus ar nósmhaireacht an Údarás maidir le usáid na Gaeilge san obair inmhéanach agus le eagraíochtaí stáit. Níor choir go mbeadh sé inghlactha go mbeadh cuid de bhainistíocht an Údaráis ag cliseadh ó thaobh a gcuid oibre a dhéanamh trí Ghaeilge, taobh istigh den Údarás agus le áisínteachtaí stáit a bhfuil dualgas reachtúil orthu deileál le comhfhreagarthas i nGaeilge.

    •  

  • Ba cheart go mbeadh coinnníollacha teanga le gach tionsnamh a cheadaítear agus go ndéanfadh an Rannóg Teanga gach tionscnamh a seiceál agus coinníollacha feiliúnacha teanga a mholadh. Mholfainn go mbeadh monatóireacht leanúnach ar bun ag an Rannóg Teanga, féachaint an bhfuil na coinníollacha teanga á chur i bhfeidhm agus go bhféadfadh an Rannóg tacaíocht agus comhairle a chur ar fáil i gcás deacrachtaí.

    •  

  • Mholfainn go mbeadh an chumhacht ag Údarás na Gaeltachta talamh agus maoin a cheannacht ar mhaithe le cuspóirí teanga agus cusóirí forbartha na heagraíochta  agus ba cheart go mbeadh cead usáid a bhaint as CPO i gcásanna eisceachtúla le talamh a cheannach.

    •  

  • Mholfainn go mbeadh an chumhacht ag an Údarás scéimeanna tithíochta do lucht labhartha na Gaeilge a thionscnamh i gcomhar leis na údaráis áitiúla agus le eagraíochtaí pobail, i gceantracha ina bhfuil an Ghaeilge fós in usáid. Bheadh seo ag tíocht leis an bhfeidhm bhunúsach atá ag an Udarás i leith caomhnú agus leathadh na Gaeilge.

    •  

  • Ba cheart go mbeadh ról níos láidre ag Údarás na Gaeltachta sa phróiséas pleanála maidir le ceist na teanga: ag ullmhú aighneachtaí, ag cur comhairle ar údaráis phleanála, ag cur aighneachtaí isteach faoi iarratais pleanála agus ag déanamh achomhairc ar an mBord Pleanála nuair ba ghá.

    •  

    Moltaí faoin mBord:

     

    • Tá Bord an Údaráis go mór faoi mhíbhuntáiste, mar nach bhfuil an saineolas eacnamaíochta ná an saineolas sochtheangeolaíochta ar fáil don Bhord, lena chuid oibre a dhéanamh mar ba cheart. Daoine den cineál céanna, beagnach ar fad a thoghtar ar an mBord: múinteoirí nó iarmhúinteoirí nó daoine eile a bhí nó atá ag obair sa Státchóras.  Is polaiteoirí iad agus caithfidh siad a bheith seachantach agus coiméadach agus a gcuid vótaí a chosaint, thar aon rud eile.  Is beag nach bhfuil monaplacht ag na Páirtithe Polaitíochta ó thaobh ainmniú iarrthóirí le seasamh sa toghchán. Ní hé sin a bhí i gceist le toghchán an Údaráis an chéad lá.

     

    • Molaim go nathrófaí na Rialacháin do Thoghcháin an Údaráis agus nach mbeadh cead ag páirtithe polaitíochta iarrthóirí a ainmniú. Ina áit molaim go mbunófaí  clár dena eagraíochtaí pobail a bhfuil aitheantas tugtha dóibh ag an Roinn Gnóthai Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta: eagraíochtaí daonlathaigh atá oscailte don phobail ó thaobh ballraíochta, gníomhach sa Ghaeltacht le coiste ina bhun agus a fheidhmíonn trí mheán na Gaeilge a bheadh ar an gclár. Molaim go mbeadh cead ag aon cheann dena heagraíochtaí ar an gclár, iarrthóir a ainmniú le seasamh i dtoghchán an Udaráis. Ní ghá go mbeadh an t-iarrthóir a ainmneofaí ina bhall den eagraíocht.   

     

    • Molaim go mbeadh sé  ráite sna rialacháin don toghchán gur i nGaeilge amháin a bheadh postaeirí, billeoigí agus  cáipéisíocht eile stocaireachta na n-iarrthóirí i dtoghchán an Údaráis i nGaeilge agus go bhféadfaí iarrthóir a dhícháiliú mura gcloífidís le sin.

     

    • Molaim go mbeadh lion na suíochán dona toghacheantar i gcomhréir le líon na

    gcainteoirí laethiúla Gaeilge i measc daoine fásta sa toghacheantar, do réir an figiúirí ón Daonáireamh.

     

    • Molaim go mbeadh cead ag cainteoirí dúchais ón nGaeltacht, a bhfuil cónaí orthu taobh amuigh den Ghaeltacht clárú ar liosta na vótóirí.

     

    • Molaim go ndéanfaí toghlach amháin dena hOileán Gaeltachta.

     

    • Molaim go mbeadh toghlach eile ag an bhfoireann oibre atá ag an Údarás.

     

    • Molaim go mbeadh Gaeltachta Thuar Mhic Chéidigh in éindi le Dúiche Sheoighe sa toghlach céanna.

     

    • Molaim go mbeadh 17 ar an mBord agus nach dtoghfaí ach deichniúr ar fad ach go mbeadh cead ag an mBord ainmneacha seisear eile a chur os comhair an Aire le bheith ceapaithe ag an Aire de bharr a saineolas sna réimsí seo a leanas: beirt le saineolas ar sochteangeolaíocht; beirt le saineolas ar fhorbairt pobail agus beirt le saineolas ar chúrsaí gnó agus fiontraíochta.

     

    • Molaim go mbeadh sé fágtha faoin mBord de 17 tíocht ar  réiteach faoi Cathaoirleach a ainmniú, ag a mbeadh tacaíocht ag móramh na mball ainmnithe agus ag móramh na mball tofa.

     

    • Molaim go mbeadh ceadú tograí faoi bhun €50,000 fágtha faoi fheidhmeannas an Údaráis ach go gcuirfí an Bord ar an eolas.