|
ANAILÍS AR AIGHNEACHTAÍ ÓN bPOBAL
MAIDIR LE hATHBHREITHNIÚ AR CHUMHACHTAÍ AGUS FHEIDHMEANNA ÚDARÁS NA GAELTACHTA
Réamhrá
Tá athbhreithniú cuimsitheach ar
chumhachtaí agus fheidhmeanna Údarás na Gaeltachta ar siúl faoi láthair ag an
Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta. Mar thoradh ar an athbhreithniú seo táthar ag súil moltaí a
chur faoi bhráid an Rialtais chun an reachtaíocht faoina fheidhmíonn an tÚdarás
faoi láthair a leasú mar is cuí.
Mar chuid den phróiseas athbhreithnithe seo, thug an tAire Gnóthaí
Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta, Éamon Ó Cuív, T.D., cuireadh don phobal
aighneachtaí a chur faoina bhráid. Fuarthas 67 aighneacht mar thoradh ar an
gcuireadh.
Déantar anailís neamhspleách ar na
haighneachtaí sin sa doiciméad seo.
Tá moltaí ábhartha a bhí sna haighneachtaí a bhfuarthas i ndáil le
hobair Choimisiún na Gaeltachta curtha san áireamh. Ar dtús tugtar osradharc ginearálta ar na haighneachtaí mar
aon leis na príomhtheachtaireachtaí atá léirithe iontu. Déantar na príomhmholtaí a aimsiú agus
a rangú de réir aicmí. Ar
deireadh, tugtar léargas ar an gcreatlach cuí faoina bhféadfaí déileáil leo.
Osradharc Ginearálta
Cuireadh líon mór aighneachtaí ar
fáil ar chuireadh an Aire. Baill
aonaracha den phobal i gcoitinne agus de phobal na Gaeltachta ach go háirithe,
ag scríobh thar a gceann féin nó thar cheann a gcomhlachtaí príobháideacha, a
d'ullmhaigh thart ar leath díobh.
Is cosúil gur suim phearsanta sa Ghaeilge agus sa Ghaeltacht a spreag a
bhformhór le haighneacht a ullmhú.
Lucht gnó is ea cuid bheag díobh atá i mbun gnó sa Ghaeltacht nó ag a
mbíonn ceangal gnó acu ó am go chéile le hÚdarás na Gaeltachta.
Níor chuir ach fíor-bheagán de na
comhlachtaí atá bunaithe sa Ghaeltacht le tacaíocht an Údaráis aighneacht ar
fáil. Sholáthair eagrais phobail
suas le leath de na haighneachtaí.
Tháinig mórchuid díobh seo ó eagrais phobail Ghaeltachta ar a n-áirítear
comharchumainn agus coistí pobail.
Sholáthair eagrais náisiúnta reachtúla agus saorálacha, atá bainteach le
saol na Gaeilge, sciar beag eile díobh.
Údarás áitiúil amháin agus bord forbartha contae amháin a chuir
aighneacht ar fáil. Chuir ceardchumann
in Údarás na Gaeltachta agus bord na heagraíochta féin aighneacht ar fáil,
araon.
Staid na Gaeilge sa Ghaeltacht agus
ról criticiúil Údarás na Gaeltachta i dtaca leis sin, an téama is treise a
ritheann trí na haighneachtaí.
Tuigtear don phobal go bhfuil an Ghaeilge ag cúlú go mór mar
ghnáthurlabhra sa Ghaeltacht, gurb í seo uair na cinniúna chomh fada agus a
bhaineann sé le slánú na Gaeilge mar theanga phobail, agus go bhfuil lámh ag an
Údarás sa chúram seo. Cuirtear i
leith Údarás na Gaeltachta in aighneachtaí áirithe go bhfuil sé ag cur le meath
na Gaeilge sa Ghaeltacht, de bhrí nach bhféachtar chuige go gcomhlíonann na
comhlachtaí a dtacaíonn sé leo a gcuid dualgas i leith na Gaeilge.
Deirtear in aighneachtaí eile go
bhfuil drochthionchar díreach ag na cleachtais teanga atá ag cuid d'fhoireann
an Údaráis féin ar staid na Gaeilge sa phobal. Teachtaireacht an-láidir sna haighneachtaí maidir leis an
ábhar seo ná nach bhfuil Údarás na Gaeltachta dírithe go leor ar chúrsaí teanga
d'ainneoin go dtuigtear d'údair na n-aighneachtaí seo gur chuige sin a bunaíodh
é an chéad lá riamh. Luaitear an
sciar beag de bhuiséad iomlán an Údaráis a chaitear ar chur chun cinn na teanga
mar fhianaise ar an bhfaillí atá á déanamh ar an gcúram seo. Mínítear in aighneachtaí áirithe go
bhfuil lámha an Údaráis ceangailte go mór chomh fada is a bhaineann sé le
caiteachas a dhéanamh sa réimse seo.
Tugtar creidiúint mhór don Údarás as
an bhfeabhas atá tagtha ar chúrsaí eacnamaíochta sa Ghaeltacht le roinnt
blianta. Luaitear an fhostaíocht
atá ar fáil i gcuideachtaí a mealladh chun na Gaeltachta ón taobh amuigh agus i
gcomhlachtaí dúchasacha freisin.
Tá tuiscint léirithe ar an mbaint atá ag an bhfostaíocht sin le srian a choimeád
ar eisimirce ar thóir oibre agus le pobail inmharthana a bheith anois ina lán
ceantair Ghaeltachta. Tríd is tríd
tá sé soiléir go bhfuiltear an-sásta leis an Údarás maidir leis an ngné seo dá
chúram ach fós féin tá go leor ábhar gearáin sna haighneachtaí ina measc
§
go
bhfuiltear ag tacú le tionscnaimh beag beann ar an mbaol gur aimhleas na teanga
a bheadh mar thoradh orthu,
§
nach
bhfuil béim go leor ar thacú le fiontraíocht dhúchasach seachas a bheith ag
brath ar infheistíocht eachtrannach,
§
nach
bhfuil cuid mhór den fhostaíocht atá á cruthú ag teacht le mianta fostaíochta
ná le hardcháilíochtaí oideachais agus ardscileanna aos óg na Gaeltachta,
§
nach
gcuidítear go leor le hearnálacha dúchasacha ar nós na feirmeoireachta agus na
hiascaireachta,
§
nach
bhfuil an turasóireacht, mar atá sí á forbairt, fréamhaithe go leor i ndúchas
na Gaeltachta,
§
nach
bhfuil go leor béime go fóill ar earnálacha nuálacha ar nós tionscal na teanga
nó an eacnamaíocht shóisialta, agus
§
nach
bhfuil cothrom na féinne á fháil ag na ceantair Ghaeltachta thearc-fhorbartha ar
a n-áirítear na hoileáin.
Pleanáil agus Bonneagar Fisiciúil
Is léir ó na haighneachtaí go bhfuil
pleanáil fhisiciúil na Gaeltachta mar chnámh spairne mhór sa Ghaeltacht. Ar lámh amháin, braitheann siad go
bhfuil an córas pleanála ag cur cosc ar dhaoine de bhunú na Gaeltachta cur
fúthu ina gceantair dhúchasacha mar gur minic nach mbíonn ar a gcumas cead
pleanála a fháil ar bhonn timpeallachta nó ar chúis éigin eile. Ar an lámh eile, ní léir go bhfuil na
húdaráis phleanála uile ag tabhairt na cosanta reachtúla is dual di don
Ghaeilge sa chaoi is go bhfuil ceantair áirithe Gaeltachta á mbá ag forbairtí
nach mbaineann le pobal na Gaeltachta in aon chor. Cé go ndéantar tagairtí in aighneachtaí áirithe don ról
comhairleach atá ag Údarás na Gaeltachta i gcúrsaí pleanála agus don riachtanas
leis an ról sin a fheidhmiú go díograiseach, is í an teachtaireacht is treise
atá iontu maidir leis an ábhar seo, ná go bhfuil géarghá le cumhachtaí pleanála
an Údaráis a neartú go mór, ionas go mbeadh ar a chumas déileáil mar ba chóir
le pleanáil na Gaeltachta.
Déantar trácht go minic ar staid
fofhorbartha bonneagar fisiciúil na Gaeltachta agus moltar iarrachtaí an
Údaráis le leathanbhanda a chur ar fáil.
Ach is léir gur beag ná sásta atáthar leis an mbonneagar mar atá sé agus
go gceaptar gur gá don Údarás dul i ngleic leis an earnáil seo ar bhonn níos
cuimsithí ná mar atá déanta aige go dtí seo.
Bonneagar Sóisialta
Léirítear easnaimh mhóra i
mbonneagar sóisialta na Gaeltachta i gcuid mhaith aighneachtaí. Tá áiseanna spóirt agus chaitheamh
aimsire mar aon le hionaid shóisialta don aos óg i measc na n-easnamh is
coitianta a luaitear. Tráchtar
freisin ar na laigí a bhaineann le seirbhísí teaghlaigh, seirbhísí do dhaoine
aosta agus seirbhísí cúram leanaí.
Fiú nuair atá fáil ar sheirbhísí sóisialta is léir gur minic nach mbíonn
fáil gan cheist orthu trí mheán na Gaeilge. Samhlaítear ról lárnach i bhforbairt an bhonneagair
shóisialta le hÚdarás na Gaeltachta féin.
Tugtar moladh don Údarás as ucht a ndéanann sé faoi láthair sa réimse
seo agus go háirithe as an lámh atá aige i soláthar naíonraí agus naíolanna ar
fud na Gaeltachta.
Moltar go gcuirfeadh an tÚdarás
breis tacaíochta ar fáil d'eagraíochtaí pobail agus go rachadh sé i
gcomhpháirtíocht leo le háiseanna sóisialta agus siamsaíochta a fhorbairt agus
a riaradh. Moltar freisin go ndéanfadh
an tÚdarás monatóireacht ar sholáthar seirbhísí sóisialta tríd an státchóras
agus go ndéanfadh sé idirghabháil le haon eagraíocht nach raibh ag freastal go
sásúil ar an nGaeltacht.
Oideachas
Tá béim mhór ar oideachas ina lán
aighneachtaí agus is léir uathu go bhféachtar ar an gcóras oideachais mar
fheithicil an-tábhachtach i seachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin sa
Ghaeltacht. Níltear sásta in aon
chor leis an gcóras atá i réim. Is
cosúil gur beag aitheantas a thugtar sa chóras do riachtanais oideachais ar
leith na Gaeltachta. Múintear an
curaclam céanna, a bheag nó a mhór, sa Ghaeltacht agus a múintear ar fud na
tíre. Toisc gan aon idirdhealú a
bheith á dhéanamh idir daltaí Gaeltachta le Gaeilge ón gcliabhán, agus daltaí a
thógtar le Béarla ar fud na tíre, is beag saibhriú atá an t-oideachas ag
déanamh ar Ghaeilge na leanaí a thógtar le Gaeilge sa chéad áit. Tá fadhbanna breise ag baint le leanaí
áirithe nach í an Ghaeilge an teanga teaghlaigh, a bheith ag freastal ar
scoileanna Gaeltachta agus ag súil le hoideachas dátheangach nó trí Bhéarla fiú
amháin.
I measc na bhfadhbanna eile a
luaitear, áirítear easpa líofachta sa teanga i measc múinteoirí nuacháilithe,
easnaimh mhóra maidir le hábhair fhoghlama as Gaeilge, agus bearnaí sa soláthar
oideachais trí Ghaeilge ag leibhéil éagsúla agus go mór mór ag an tríú
leibhéal.
Tugtar aitheantas don infheistíocht
atá á déanamh ag Údarás na Gaeltachta sa luathoideachas. Is léir go bhfuiltear an-bháúil le
forbairtí oideachais tríú leibhéal atá idir lámha sa Ghaeltacht agus moltar ról
an Údaráis sa chúram sin. An
teachtaireacht is treise atá sna haighneachtaí, áfach, ná go bhfuil an córas
oideachais an-lochtach sa mhéid is nach bhfuil sé curtha in oiriúint don
Ghaeltacht agus an-easnamhach maidir le feidhmiú an chórais trí Ghaeilge. Dá bhrí sin, áitítear gur gá ról
lárnach a thabhairt do Údarás na Gaeltachta san earnáil seo i dtreo is gur
féidir leis a bheith dlúthpháirteach i bhforbairt oideachais Ghaeltachta.
Bord agus Foireann
Díol suntais an líon mór
aighneachtaí a dhéanann trácht ar an mbord agus ar an bhfoireann, go háirithe
ós rud é gur ar chumhachtaí agus ar fheidhmeanna Údarás na Gaeltachta amháin a hiarradh iad i dtús
báire. Is cosúil gur beag duine
atá sásta le bord Údarás na Gaeltachta mar atá sé curtha i dtoll a chéile i
láthair na huaire. Toisc baill a bheith
tofa ó thoghlaigh gheografacha áitiúla, cuirtear ina leith go bhfuil
paróisteachas ag baint leo.
Deirtear freisin go bhfágtar ceantair áirithe mar na ceantair bheaga
Ghaeltachta agus na hoileáin gan ionadaí tofa. Gearán gaolmhar eile ná gur ar bhonn daonra atá na toghlaigh
bunaithe agus gur cuma an bhfuil an Ghaeilge á labhairt ag an daonra sin nó
nach bhfuil. Lochtaíonn daoine
áirithe an bord toisc é a bheith i ngreim ag na páirtithe polaitiúla. B'fhearr leo gur ionadaithe ó
eagraíochtaí pobail seachas polaiteoirí a bheadh le toghadh ar an mbord. Áitítear go bhfuil daonlathas na rannpháirtíochta
ar a laghad chomh tábhachtach leis an daonlathas tofa.
Laige eile a chuirtear i leith an
bhoird mar atá sé comhdhéanta faoi láthair ná easpa saineolais
sochtheangeolaíoch agus gnó, dhá réimse eolais criticiúla d'obair an
Údaráis. Áitítear gur daoine leis
na scileanna céanna agus leis an gcúlra agus taithí chéanna a thoghtar go
hiondúil. Deirtear chomh maith gur
nós anois ionadaithe fostóirí agus ceardchumann a bheith ar bhord mar é agus
éilítear ionadaíocht ar leith thar cheann fhoireann an Údaráis féin ar an
mbord. Moltar an t-iliomad leasú a
dhéanamh ar an mbord. Níl siad go
léir ag teacht lena chéile ach tá sé le brath uathu go bhfuil éileamh láidir ar
bhord níos ionadaíoch ar an bhfíor-Ghaeltacht agus ar na páirtithe sóisialta,
mar aon le saineolaithe sna réimsí is lárnaí do chúram an Údaráis.
Déantar go leor tagairtí d'fhoireann
Údarás na Gaeltachta agus don bhealach ina bhfeidhmíonn sí a dualgais sa
Ghaeltacht. Ní léir an ar na
feidhmeannaigh nó ar an mbord atá an locht ach is cosúil go bhfuil go leor
daoine sa Ghaeltacht gan eolas ar imeachtaí na heagraíochta fiú ina gceantair
féin. Is deacair a rá go bhfuil
seilbh glactha ag an bpobal ar straitéis fhorbartha na heagraíochta agus é le
brath gurbh amhlaidh atá an tÚdarás ag feidhmiú thar cheann an phobail seachas
i gcomhghuaillíocht leis. É sin
ráite, moltar baill ar leith den fhoireann as a ndíograis agus as a
bproifisiúntacht i mbun oibre i measc an phobail.
Moladh coitianta sna haighneachtaí
ná go ndéanfaí atheagrú bunúsach ar fhoireann an Údaráis ar bhealach
comhthreomhar leis na hathruithe móra a shamhlaítear le clár oibre na
heagraíochta sa todhchaí. Dírítear
aird ar mholadh Choimisiún na Gaeltachta 2002 sa chomhthéacs seo. Tagraítear go sonrach don riachtanas
atá ann le baill foirne le cáilíochtaí proifisiúnta cuí i réimsí ar nós na
sochtheangeolaíochta agus na pleanála fisiciúla a earcú, ionas go mbeadh an
tÚdarás in ann a dhualgais a chomhlíonadh go héifeachtach. Moltar chomh maith go gcothófaí
díograis i measc na foirne ar bhealaí éagsúla ar nós buaine agus ardú céime a
cheangal níos dlúithe le dúthracht agus torthaí oibre. Is beag béime a leagtar sna
haighneachtaí ar bhuiséad iomlán an Údaráis ach moltar é a roinnt go cothrom ar
na rannóga a chruthófaí mar chuid den athstruchtúrú atá luaite thuas.
Ginearálta
Go ginearálta, is dearcadh dearfach
a léirítear sna haighneachtaí faoi Údarás na Gaeltachta. Tá corr cheann atá fíor-dhiúltach faoi,
ach thairis sin, is ar mhaithe le barr feabhais a chur ar an eagraíocht is mó a
déantar cibé cáineadh atá iontu.
Feictear Údarás na Gaeltachta mar an eagraíocht is lárnaí do shaol na
Gaeltachta i láthair na huaire.
Tugtar creidiúint don Údarás as an lámh a bhí aige i bhforbairt
eacnamaíoch na Gaeltachta agus as feabhas mór a chur ar chaighdeán maireachtála
agus ar shaol sóisialta na Gaeltachta le cúig bliana is fiche anuas. Níl an pobal sásta lena bhfuil déanta ag
an Údarás leis an nGaeilge a chaomhnú agus a chur chun cinn mar theanga phobail
sa Ghaeltacht. Is léir go bhfuil
laincisí reachtúla áirithe ar an Údarás maidir le feidhmiú go héifeachtach sa
réimse seo.
Is beag tionchair atá ag Údarás na
Gaeltachta ar réimsí éagsúla, ar nós an oideachais, atá lárnach do sheachadadh
teanga ó ghlúin go glúin. Is léir
go mbraitheann an pobal gur próiseas ilghnéitheach atá i bhforbairt na
Gaeltachta, leis an saol eacnamaíoch, sóisialta, cultúrtha agus teanga fite
fuaite lena chéile agus dá bhrí sin, gur gá tabhairt faoi ar bhonn
comhtháite. Tuigtear dóibh go
bhfuil a lán eagraíochtaí le feidhm sa Ghaeltacht nach bhfuil ag comhlíonadh a
ndualgas reachtúil i leith na Gaeltachta.
Táthar ag cur muiníne in Údarás na Gaeltachta agus ag súil go dtabharfar
na cumhachtaí agus na hacmhainní dó le cur ar a chumas tabhairt faoi fhorbairt
na Gaeltachta ar bhealach chuimsitheach agus comhordaithe.
Na
Príomhmholtaí
Tá go leor moltaí sonracha sna
haighneachtaí éagsúla. Tá na príomhmholtaí scagtha astu agus iad rangaithe
thíos de réir aicmí cuí. Ar
mhaithe le gontacht agus foirfeacht tá eagarthóireacht déanta orthu. Déanadh gach iarracht, áfach, gan
claochlú a dhéanamh ar na smaointe bunúsacha, mar a tuigeadh iad agus iad a
chur i láthair go lom agus go cruinn.
Tá achoimre déanta orthu ag an deireadh.
Teanga
agus Cultúr
o
Go
mbogfaí ról teanga Údarás na Gaeltachta go lár an aonaigh.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta taighde agus monatóireacht go tráth rialta ar
staid na Gaeilge i measc an phobail, in institiúidí pobail agus i gcomhlachtaí
sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh sé mar dhualgas ar Údarás na Gaeltachta straitéis chomhtháite teanga a
fheidhmiú sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh fís nua teanga-lárnaithe agus pobal-lárnaithe ag Údarás na Gaeltachta
agus cumhachtaí reachtúla aige dá réir.
o
Go
mbeadh cumhachtaí reachtúla ag Údarás na Gaeltachta le déileáil ar bhealach
cuimsitheach le pleanáil teanga sa Ghaeltacht.
o
Go
ngníomhódh Údarás na Gaeltachta ar gach uile bhealach leis an nGaeilge a
chaomhnú sa Ghaeltacht.
o
Go
leagfadh Údarás na Gaeltachta níos mó béime ar an teanga agus ar an gcultúr.
o
Go
mbeadh dualgas ar Údarás na Gaeltachta treoir agus tacaíocht láidir a thabhairt
don phobal leis an Ghaeilge a bhuanú ina measc.
o
Go
rithfeadh Údarás na Gaeltachta feachtas leanúnach margaíochta faoi thábhacht na
Gaeilge.
o
Go
ndíreodh rannóg teanga in Údarás na Gaeltachta ar Ghaeilge a mhúineadh do
dhaoine gan Gaeilge a bhogann chun na Gaeltachta.
o
Go
dtacódh Údarás na Gaeltachta le teaghlaigh atá ag iarraidh cur lena gcumas
Gaeilge.
o
Go
mbeadh coinníollacha teanga le gach tionscnamh a cheadaíonn Údarás na
Gaeltachta agus go ndeimhneofaí gurb í an Ghaeilge teanga oibre na gcuideachtaí
a dtacaítear leo.
o
Go
mbeadh ar Údarás na Gaeltachta staidéar tionchar teanga neamhspleách a fháil i
leith gach tionscnamh a dtacaítear leis.
o
Go
mbeadh lámh ag bord Údarás na Gaeltachta i bpolasaí teanga na n-eagraíochtaí
craolacháin.
o
Go
gcuideodh Údarás na Gaeltachta le pleananna teanga áitiúla a chur i dtoll a
chéile agus a fheidhmiú.
o
Go
dtabharfadh Údarás na Gaeltachta cúnamh ar leith do cheantair laga Gaeltachta
le cuidiú leo a stádas Gaeltachta a choimeád.
o
Go
gcuirfeadh Údarás na Gaeltachta oiread béime ar an teanga is a chuirtear ar an
tionsclaíocht.
o
Go
gcaithfí céatadán níos mó de bhuiséad Údarás na Gaeltachta ar fhorbairt na
teanga agus an chultúir.
o
Go
léireodh Údarás na Gaeltachta a chaiteachas ar chúrsaí teanga go soiléir.
o
Go
mbeadh gníomhaíochtaí uile Údarás na Gaeltachta ag teacht le pleanáil
chiallmhar teanga sa Ghaeltacht.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta idirghabháil le heagraíochtaí poiblí agus
príobháideacha maidir le soláthar a gcuid seirbhísí trí Ghaeilge sa Ghaeltacht.
o
Go mbunódh
Údarás na Gaeltachta páirtíocht le heagraíochtaí na bpobal Gaeilge agus na
n-eagras náisiúnta atá ag plé leis an nGaeilge.
o
Go
mbeadh riarachán Údarás na Gaeltachta mar eiseamláir do riarachán éifeachtach
trí Ghaeilge.
o
Go
mbeadh cur chun cinn na n-ealaíon dúchasach sa Ghaeltacht i gcomhpháirtíocht le
heagrais eile mar dhualgas reachtúil ar Údarás na Gaeltachta.
o
Go
ndíreodh Údarás na Gaeltachta aird ar lucht labhartha na Gaeilge agus gréasáin
de chainteoirí dúchasacha a chothú.
o
Seachas
a bheith ag feidhmiú go príomha mar údarás forbartha tionscal, go mbeadh Údarás
na Gaeltachta ina eagras phobal-lárnaithe a thacaíonn le forbairt eacnamaíoch
agus shóisialta na Gaeltachta, le pleanáil teanga agus le húsáid na Gaeilge sa
Ghaeltacht.
o
Go
ndéanfaí obair Údarás na Gaeltachta a mheas de réir critéir teanga.
Forbairt
Eacnamaíochta
o
Go
ndíreodh Údarás na Gaeltachta caiteachas forbartha ar na ceantair is láidre
teanga.
o
Na
hacmhainní cuí a chur ar fáil d'Údarás na Gaeltachta le fostaíocht
teanga-lárnaithe agus eolas-bhunaithe a fhorbairt sa Ghaeltacht.
o
Go
ndíreodh Údarás na Gaeltachta go hiomlán ar ghnóthaí teanga-lárnaithe a bhunú.
o
Nach
ndéanfaí dearmad ar fhorbairt tionsclaíoch sa Ghaeltacht mar nach leor tograí
teanga-bhunaithe amháin.
o
Go
mbeadh feidhm ag Fiontar Éireann sa Ghaeltacht i dtreo is go bhféadfadh Údarás
na Gaeltachta díriú ar an teanga.
o
Go
dtacódh Údarás na Gaeltachta le tionscnaimh seirbhíse áitiúla a fhorbairt sa
Ghaeltacht.
o
Go mbunófaí
fostaíocht ar acmhainní dúchasacha mar an teanga, an talamh, fuinneamh gaoithe
agus an fharraige.
o
Go
mbeadh Údarás na Gaeltachta freagrach as gach gné de thionscal na
turasóireachta sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh dualgas reachtúil ar Údarás na Gaeltachta maidir le forbairt na
turasóireachta.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta forbairt ar an eacnamaíocht shóisialta sa
nGaeltacht.
o
Go
gcruthódh Údarás na Gaeltachta poist ard-chaighdeán a bheadh tarraingteach do
lucht léinn de bhunadh na Gaeltachta.
o
Go
gcuirfeadh Údarás na Gaeltachta clár leathan fiontraíochta chun cinn i measc
mhuintir na Gaeltachta agus go mbeadh seirbhís chomhairleach ar bhunú gnó ar
fáil do bhunadh na Gaeltachta.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta ionaid taighde agus fhorbartha a bhunú sa Ghaeltacht
i gcomhar le hollscoileanna agus le cuideachtaí.
o
Go
gcuirfeadh Údarás na Gaeltachta béim ar fhorbairtí nuálacha mara, talún agus
timpeallachta.
o
Go
mbeadh ról lárnach ag Údarás na Gaeltachta i bhforbairt acmhainní mara agus go
mbeadh cumhachtaí acu maidir le heisiúint ceadúnas do thograí mara agus le
bainistiú cuanta.
o
Go
dtabharfadh Údarás na Gaeltachta cothrom na féinne do gach ceantar Gaeltachta.
Seirbhísí
agus Bonneagar
o
Go mbeadh
cúram ar Údarás na Gaeltachta seirbhísí sóisialta a sholáthar do theaghlaigh,
do dhaoine aosta agus do ghrúpaí eile sa phobal agus go ndéanfaí sin go hiomlán
trí mheán na Gaeilge.
o
Go
mbeadh polasaí láidir sóisialta ag Údarás na Gaeltachta.
o
Go
dtabharfadh Údarás na Gaeltachta faoi fhorbairt seirbhísí óige cuimsitheacha sa
Ghaeltacht.
o
Go
dtabharfadh Údarás na Gaeltachta tacaíocht láidir do dhaoine faoi mhíchumas.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta infheistíocht in áiseanna pobail, spóirt agus
siamsaíochta.
o
Go
mbeadh sé de chúram reachtúil ar Údarás na Gaeltachta áiseanna agus seirbhísí a
chur ar an bhfód d'aos óg na Gaeltachta.
o
Go
mbeadh seirbhísí cúram leanaí agus réamhscolaíochta mar dhualgas reachtúil ar
Údarás na Gaeltachta.
o
Go
mbeadh Údarás na Gaeltachta ina cheannródaí i bhforbairt ionaid tacaíochta
teaghlaigh.
o
Go
mbeadh sé de chumhacht ag Údarás na Gaeltachta scéimeanna tithíochta do lucht
labhartha na Gaeilge a thionscnamh i gcomhar leis na húdaráis áitiúla.
o
Go
mbeadh sé de chúram reachtúil ar Údarás na Gaeltachta an bonneagar forbartha
pobail sa Ghaeltacht a neartú.
o
Go
dtabharfadh Údarás na Gaeltachta cabhair níos mó do choistí agus do
chomharchumainn pobail agus go bhféachfadh sé chuige go raibh ceann ag feidhmiú
i ngach paróiste.
o
Go
dtreiseofaí an ceangal idir Údarás na Gaeltachta agus eagraíochtaí pobail.
o
Go
bhfeidhmeodh Údarás na Gaeltachta, i dteannta leis na comharchumainn
fhorbartha, scéimeanna tithíochta dírithe ar dhaoine a labhraíonn Gaeilge go
laethúil chun a mhealladh chun na Gaeltachta.
o
Go
mbeadh cead ag Údarás na Gaeltachta ceannach éigeantach a dhéanamh ar thalamh
ar son leas an phobail agus na teanga.
o
Go
mbeadh cumhacht ag Údarás na Gaeltachta féachaint chuige go gcuirtear seirbhís
sláinte den scoth ar fáil sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh ionchur láidir ag Údarás na Gaeltachta i bhforbairt an bhonneagair
fhisiciúil.
o
Go
rachadh Údarás na Gaeltachta i ngleic leis an míchothrom infheistíochta sa
bhonneagar fisiciúil.
o
Go
bhféachfadh Údarás na Gaeltachta chuige go mbeadh an bonneagar teileachumarsáide
i gceantair iargúlta ar chomhchéim leis sin ar fud na tíre.
o
Go
mbeadh cead ag Údarás na Gaeltachta infheistíocht a dhéanamh ar bhóithre na
n-oileán.
o
Nach
ndíolfaí talamh de chuid Údarás na Gaeltachta gan dul i gcomhairle leis an
bpobal sa chomharsanacht faoi.
Pleanáil
Fhisiciúil
o
Go
mbeadh pleanáil fhisiciúil mar thaca do phleanáil teanga sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh cúraimí pleanála fisiciúla mar dhualgas reachtúil ar Údarás na Gaeltachta.
o
Go
mbunófaí áisínteacht tionchar teanga mar chuid neamhspleách d'Údarás na
Gaeltachta, óna gcaithfí ceadúnas a fháil mar chuid den iarratas pleanála agus
nach dtacófaí le haon togra a rachadh chun aimhleas na Gaeilge sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh ról lárnach ag Údarás na Gaeltachta i gcúraimí pleanála fisiciúla sa
Ghaeltacht.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta idirghabháil leis na húdaráis pleanála ar son an
phobail nuair atá gá leis.
o
Go
n-athrófaí ról pleanála Údarás na Gaeltachta ó cheann comhairleach go ceann
feidhmeach.
o
Go
bhfeidhmeodh Údarás na Gaeltachta in ionad an Bord Pleanála sa Ghaeltacht.
o
Go
bhfeidhmeodh Údarás na Gaeltachta in ionad an Ghníomhaireacht um Chaomhnú
Timpeallachta sa Ghaeltacht.
o
Go
mbeadh comhchoiste pleanála i ngach contae idir Údarás na Gaeltachta agus an
chomhairle chontae.
o
Go
mbunófaí córas cuimsitheach chun déileáil le cúrsaí pleanála sa Ghaeltacht.
o
Nach
gcuirfí cúram ar Údarás na Gaeltachta maidir le pleanáil timpeallachta.
Ról
i dTaca le hEagraíochtaí Eile
o
Go
mbunófaí struchtúir fhoirmeálta idir Foras na Gaeilge agus Údarás na Gaeltachta
d'fhonn a chinntiú go mbeadh cruinnithe tráthúla idir an dá eagraíocht chun
polasaithe agus straitéisí i dtaca le pleanáil teanga a aontú.
o
Go
mbeadh córas seasta ann chun comhoibriú a chinntiú idir na heagrais stáit a
bhfuil cúram orthu i leith na Gaeilge.
o
Go
gcomhlíonfadh Údarás na Gaeltachta an ról comhordaithe agus tacaíochta atá
leagtha amach agus aontaithe sna straitéisí forbartha contae.
o
Go
dtabharfaí freagracht d'Údarás na Gaeltachta d'oiread agus is féidir de na
heagraíochtaí poiblí le feidhm sa Ghaeltacht, chun droch-thionchar ar úsáid na
Gaeilge a sheachaint.
o
Go
gcuirfeadh Údarás na Gaeltachta seirbhísí stáit ar fáil do Ghaeilgeoirí ar fud
na tíre.
o
Go
mbeadh cumhachtaí comhairle chontae ag Údarás na Gaeltachta maidir leis an
nGaeltacht.
o
Go
bhfeidhmeodh Údarás na Gaeltachta mar áisitheoir idir pobal na Gaeltachta agus
eagraíochtaí eile nuair atá gá leis.
o
Go
mbeadh sé mar chúram reachtúil ar Údarás na Gaeltachta idirghabháil a dhéanamh
le heagraíochtaí eile maidir le soláthar a gcuid seirbhísí trí Ghaeilge sa
Ghaeltacht.
o
Go
mbainfeadh Údarás na Gaeltachta úsáid as Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 le
dul i bhfeidhm ar eagrais stáit eile.
o
Go
n-oibreodh an Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta agus Údarás na
Gaeltachta i gcomhar le chéile ar mhaithe leis an tseirbhís is fearr a
thabhairt do phobal na Gaeltachta.
o
Go
bhfeidhmeodh an Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta agus Údarás na
Gaeltachta mar pháirtnéirí agus go seachnófaí an maorlathas oiread agus ab
fhéidir.
o
Trí
struchtúr comhpháirtíochta cuí, go bhféachfadh Údarás na Gaeltachta chuige go
bhfuil fáil ar oideachas trí Ghaeilge i scoileanna Gaeltachta, go bhfuil
Gaeilge líofa ag múinteoirí, go bhfuil plean teanga á feidhmiú sna scoileanna,
agus go bhfuil oideachas tríú leibhéal á fhorbairt sa Ghaeltacht.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta cumasú ar an bpobal trí oideachas, trí oiliúint,
trí thaighde agus trí chomhairleoireacht.
o
Go
gcuirfí ról na gcoistí gairmoideachais de chúram ar Údarás na Gaeltachta sa
Ghaeltacht.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta, i gcomhair le hinstitiúidí oideachais cuí,
cláir oideachais agus oiliúna tríú leibhéal a fhorbairt sa Ghaeltacht i réimsí
éagsúla ina bhfuil gá leo.
o
Go
bhféachfadh Údarás na Gaeltachta chuige go bhfuil fáil ar chúrsaí tríú leibhéal
sna ceantair Ghaeltachta uile.
o
Go
ndéanfadh Údarás na Gaeltachta áiseanna tacaíochta don réimse oideachais a
fhorbairt.
o
Go
dtógfadh Údarás na Gaeltachta céimeanna cuí le go mbeadh rath ar thionscal an
aistriúcháin.
o
Go
dtabharfadh Údarás na Gaeltachta an uile thacaíocht don óige d'fhonn a chinntiú
go mbeidh glúin láidir de chinnirí óga le Gaeilge sa Ghaeltacht.
Foireann
agus Maoiniú
o
Go
gceapfaí fostaithe ar chonradh agus go mbeadh buaine agus ardú céime ceangailte
le spriocanna.
o
Go
gcothófaí soghluaisteacht agus spiorad fiontraíochta san fhoireann trí
chleachtais acmhainní daonna cuí.
o
Rannóg
tógála an Údaráis a chumasú le ceannródaíocht a thabhairt i bhforbairt an
bhonneagair fhisiciúil.
o
Go
mbunódh Údarás na Gaeltachta aonad tacaíochta teicniúil chun cabhrú le daoine
sa phróiseas pleanála.
o
Go
mbeadh an saineolas agus na hacmhainní daonna cuí ag Údarás na Gaeltachta leis
an raon leathan de chúraimí nua a fheidhmiú go héifeachtach.
o
Go
bhfuil an iomarca rannóg in Údarás na Gaeltachta agus gur chóir an fhoireann a
laghdú.
o
Go
mbeadh aonad taighde in Údarás na Gaeltachta a dhíreodh ar shaincheisteanna
forbartha na Gaeltachta.
o
Go
mbeadh cumhacht ag an bhfeidhmeannas tograí faoi bhun ¤50,000 a cheadú.
o
Go
ndéanfadh an fhoireann na seirbhísí uile a sheachadadh go hiomlán trí mheán na
Gaeilge.
o
Go
ndéanfaí maoiniú ar Údarás na Gaeltachta ag leibhéal a mbeifí in ann freastal
cóir a dhéanamh ar phobal na Gaeltachta.
o
Go
ndéanfaí maoiniú dóthanach ar Údarás na Gaeltachta leis an obair idir lámha a
chur i gcrích.
o
Go
dtarraingeofaí níos mó ar mhaoiniú an Chomhphobail Eorpaigh, go háirithe i nDún
na nGall.
o
Go
mbeadh eagraíochtaí forbartha áitiúla na Gaeltachta faoi scáth Údarás na
Gaeltachta agus maoinithe tríd.
o
Go
mbeadh pósadh idir Údarás na Gaeltachta agus Meitheal Forbartha na Gaeltachta.
Bord agus Struchtúr
o
Gur gá
teorainneacha na Gaeltachta a leasú fá choinne toghcháin an bhoird.
o
Go
ndéanfaí teorainn na Gaeltachta a leagan síos ar bhealach go mbeadh ciall leis,
i dtreo is go mbeadh Údarás na Gaeltachta ag feidhmiú taobh istigh de limistéir
ina bhfuil an Ghaeilge fós in úsáid.
o
Go
roinnfí an Ghaeltacht i 13 thoghlach agus go dtoghfaí ball amháin boird as gach
ceann; go dtoghfadh na heagrais phobail 13 bhall do na coistí réigiúnacha as a
mbaill féin.
o
Go
mbeadh cead vótála ag cainteoirí dúchais ón nGaeltacht a bhfuil cónaí orthu
lasmuigh den Ghaeltacht.
o
Nach
mbeadh bord Údarás na Gaeltachta luaite le polaitíocht ar aon bhealach.
o
Go
mbeadh ball foirne ar bhord Údarás na Gaeltachta.
o
Nach
mbeadh cead ag aon bhall de chomhairle chontae, chomhairle chathrach, Dháil
Éireann, Sheanad Éireann ná de Pharlaimint na hEorpa a bheith ar bhord Údarás
na Gaeltachta.
o
Nach
mbeadh cead ag na páirtithe polaitiúla iarrthóirí a ainmniú do thoghchán an
bhoird.
o
Nach
mbeadh aon bhaint ag baill an bhoird le cúrsaí pleanála sa Ghaeltacht.
o
Gur ag
eagraíochtaí pobail aitheanta a bheadh an ceart iarrthóirí a ainmniú.
o
Go
laghdófaí an líon ball ar bhord Údarás na Gaeltachta.
o
Go
bhfágfaí an bord mar atá sé ach go mbeadh meitheal oibre faoina stiúir.
o
Nach
mbeadh cead ag aon bhall níos mó ná dhá thréimhse deich mbliana a chaitheamh ar
an mbord.
o
Go
mbeadh gach ball den bhord ar chomhchéim bíodh siad tofa, ainmnithe nó
comhcheaptha.
o
Gurb
iad baill tofa amháin a bheadh ar bhord Údarás na Gaeltachta.
o
Go mbeadh
ionadaíocht ag na ceantair Ghaeltachta bheaga ar bhord Údarás na Gaeltachta.
o
Go
mbeadh líon na suíochán i dtoghcheantar i gcomhréir le líon na gcainteoirí
Gaeilge ann.
o
Go
mbeadh ionadaíocht ag na hoileáin ar choistí réigiúnacha agus ar bhord náisiúnta
Údarás na Gaeltachta agus go mbeadh cúram na n-oileán Ghaeltachta luaite go
sonrach in acht Údarás na Gaeltachta.
o
Go
dtoghfaí baill na gcoistí réigiúnacha ó gach ceantar Gaeltachta agus go
gceapfadh na coistí sin an bord náisiúnta.
o
Go
mbeadh níos mó cumhachta ag na coistí réigiúnacha ná mar atá faoi láthair.
o
Go
gcomhthoghfaí ar a laghad triúr ionadaí pobail chomh maith le hionadaí
ainmnithe oileánda ar gach coiste réigiúnach le guth a thabhairt d'earnálacha
neamhpholaitiúla.
o
Go
mbeadh 17 ball ar an mbord, deichniúr tofa agus seachtar saineolaí a cheapfadh
an tAire.
o
Go
bhfágfaí faoin mbord iomlán é an cathaoirleach a cheapadh.
o
Go
mbeadh an bord comhdhéanta de thrí phainéal: ceann tofa ag an bpobal, painéal
d'ionadaithe na ngeallsealbhóirí agus painéal saineolaithe ceaptha ag an
Aire.
o
Go
mbeadh struchtúr fochoistí ag an mbord.
o
Go
ndéanfaí athstruchtúrú ar Údarás na Gaeltachta mar leanas:
§
comhairle
na Gaeltachta ag a mbeadh ceannasaíocht agus a bheadh i mbun na Gaeilge sna
ceantair ina bhfuil sí in uachtar agus
§
fiontar
na Gaeltachta ag a mbeadh feidhmeanna forbartha sa Ghaeltacht oifigiúil.
o
Go
gceapfaí bord comhairleach idirnáisiúnta le comhairle straitéiseach a chur ar
fáil.
o
Go
mbeadh bord Údarás na Gaeltachta freagrach as polasaí agus go bhfágfaí cinntí
maidir le deontais faoin bhfeidhmeannas.
o
Go
ndéanfaí athstruchtúrú ar Údarás na Gaeltachta mar atá molta ag Coimisiún na
Gaeltachta; trí phríomhrannóg a bheadh ann:
(a) Gaeilge, oideachas
agus cultúr
(b) geilleagar agus
bonneagar agus
(c) cúram pobail,
sóisialta agus sláinte.
o
Go
ndéanfaí Údarás na Gaeltachta a athstruchtúrú i gceithre rannóg:
(a) teanga
(b) gnó
(c) pleanáil fhisiciúil
agus
(d) forbairt phobail
agus chultúir.
o
Go
mbeadh caidreamh oscailte leanúnach idir Údarás na Gaeltachta agus an pobal go
mór mór trí na coistí réigiúnacha.
o
Go
mbeadh oifigí áitiúla ag Údarás na Gaeltachta ar fud na Gaeltachta.
o
Go
dtabharfaí cúraimí áirithe de chuid Údarás na Gaeltachta i dtaca leis na
hoileáin Ghaeltachta do Chomhdháil Oileáin na hÉireann.
o
Go
mbeadh tréshoilseacht níos mó ná mar atá ag baint le gnó Údarás na Gaeltachta.
o
Go
gcraolfaí cruinnithe boird go beo agus go dtabharfaí breis poiblíochta dóibh i
nuachtáin áitiúla.
o
Go
bhfoilseofaí mioneolas faoi chaiteachas Údarás na Gaeltachta sna nuachtáin.
o
Go dtabharfadh
bord Údarás na Gaeltachta aitheantas do Fhóram na Gaeltachta.
Achoimre
Tá sé rí-shoiléir gurb é mian an
phobail, mar a léirítear sna moltaí, ná go bhfeidhmeodh Údarás na Gaeltachta
feasta mar eagraíocht ar a mbeadh dualgais agus ag a mbeadh cumhachtaí agus
acmhainní chun tabhairt faoi fhorbairt na Gaeltachta ar bhonn cuimsitheach agus
comhordaithe. Moltaí dírithe ar
chaomhnú agus ar threisiú na Gaeilge mar theanga phobail sa nGaeltacht is
líonmhaire ar fad sna haighneachtaí.
Moltar gurbh é seo an dúshlán is bunúsaí a chuirfí roimh Údarás na
Gaeltachta. Bheadh gach gné
d'obair na heagraíochta dírithe ar an dúshlán sin. Tá sé soiléir chomh maith go dtuigtear an tábhacht mhór atá
le forbairt eacnamaíochta agus shóisialta ar mhaithe le pobal inmharthana
teanga a bheith sa Ghaeltacht. Tá
na haighneachtaí lán de mholtaí forbartha ach arís agus arís eile tá siad ag
tathaint gur forbairt a théann chun leasa na teanga atá ag teastáil.
Tuigtear don phobal go bhfuil laigí
agus easnaimh mhóra ag baint le bonneagar sóisialta agus fisiciúil na
Gaeltachta agus is léir gur mian leo go rachadh Údarás na Gaeltachta i ngleic
leo seo freisin. Aithnítear an
tábhacht ar leith a bhaineann leis an gcóras oideachais i seachadadh na Gaeilge
ó ghlúin go glúin agus moltar go mbeadh Údarás na Gaeltachta rannpháirteach go
dlúth ann. Féachtar ar an
bpleanáil fhisiciúil mar thaca don phleanáil teanga agus moltar dá réir sin go
mbeadh ar chumas Údarás na Gaeltachta a rian a fhágáil go tréan ar an gcúram
seo. Meastar gur i gcomhar le
heagraíochtaí eile is fearr is féidir tabhairt faoi ghnéithe áirithe de shaol
na Gaeltachta agus moltar go mbunófaí na struchtúir chomhpháirtíochta chuí fá
choinne na críche sin.
Le gur féidir le hÚdarás na
Gaeltachta an ról cuimsitheach atá luaite leis a chomhlíonadh, ní mór an
acmhainn daonna a chumasú agus a spreagadh le tabhairt faoin obair dhúslánach
seo. Moltar go ndéanfaí athstruchtúrú
ar an eagraíocht ar bhealach a chomhfhreagraíonn don ról leathnaithe a bheidh
aige agus go n-earcófaí fostaithe leis na cáilíochtaí proifisiúnta cuí, leis an
ról sin a chur i bhfearas. Moltar
go ndéanfaí maoiniú dóthanach ar an eagraíocht agus go ndáilfí an buiséad go
cothrom i measc na rannóg uile. Cé
go moltar leasuithe den uile chineál a dhéanamh ar bhord Údarás na Gaeltachta
dealraíonn sé gurbh é is mó atá ón bpobal ná ionadaíocht chothrom as an
bhfíor-Ghaeltacht, saineolas sna réimsí is criticiúla de shaol na Gaeltachta
agus oscailteacht a bheith mar shaintréith dá chúram ar fad. Táthar ann a cheapann nár chóir go
mbeadh aon bhaint díreach leis an bpolaitíocht ag baill boird agus meastar
gurbh fhearr gur ionadaithe d'eagrais phobail a bheadh le toghadh.
Feidhmiú
na Moltaí
Eascraíonn feidhmeanna Údarás na
Gaeltachta as an Acht um Údarás na Gaeltachta, 1979 agus as an Acht um Údarás na
Gaeltachta (Leasú) (Uimhir 2), 1999. Leagtar
amach a chuid feidhmeanna in alt 8, d'acht 1979. Baineann alt 9 le feidhmeanna breise an Údaráis agus baineann alt 10 le cúnamh
airgid ón Údarás chun críocha tionscail. De réir alt
8.1 d'acht 1979: Déanfaidh an tÚdarás caomhnú agus leathadh na Gaeilge mar
phríomh-mheán cumarsáide sa Ghaeltacht a spreagadh agus cinnteoidh sé gurb í an
Ghaeilge a úsáidfear a mhéid is féidir nuair a bheidh a fheidhmeanna á
gcomhlíonadh aige agus thar a cheann'.
Is ceadmhach
don Údarás de réir ailt 8.3 cibé tionscail agus scéimeanna táirgiúla
fostaíochta is oiriúnach leis a sholáthar, a sheoladh, a rialú agus a
bhainistiú sa Ghaeltacht. Faoi alt 10.1, chun
tionscail agus scéimeanna táirgiúla fostaíochta a bhunú, a fhorbairt nó a
chothabháil sa Ghaeltacht beidh cumhacht ag an Údarás, faoi réir an ailt seo, (cúnamh airgid a thabhairt (lena
n-áirítear deontais a thabhairt, scaireanna a cheannach agus caiteachas a
thabhú ar fhoirgnimh nó eile) ar cibé téarmaí agus faoi réir cibé coinníollacha
is cuí leis. Tá soláthar in alt 9.1 le
feidhmeanna breise a bhronnadh ar an Údarás: Chun forbairt na Gaeltachta a
chur chun cinn ó thaobh teanga, cultúir, sóisialachta, gnéithiúlachta agus
geilleagair, beidh ag an Údarás, i dteannta na bhfeidhmeanna a shonraítear san
Acht seo ar leith ón acht seo, na cumhachtaí seo a thabharfar dó le hordú ón
Rialtas.
Is as alt 8.1 d'acht 1979 a eascraíonn
dualgais an Údaráis i leith na Gaeilge agus is éard a thuigeann Údarás na
Gaeltachta leis ná:
(a)
gur trí Gaeilge a mhéid is féidir a fheidhmeoidh a chuid foirne agus pé daoine
eile a fhostóidh sé ó thráth go chéile le feidhmiú thar a cheann
(b)
go soláthróidh sé a chuid seirbhísí trí Ghaeilge do phobal na Gaeilge sa
Ghaeltacht
(c)
go bhféachfaidh sé le scéimeanna agus seifteanna oiriúnacha a cheapadh a
chinnteoidh gurb í an Ghaeilge a úsáidfear a mhéid is féidir sa réimse
ilghnéitheach tionscadal agus tionscal a gcuirfidh sé maoiniú státchiste ar
fáil dóibh
(d)
go bhféachfaidh sé lena thionchar a úsáid chun staid agus stádas na Gaeilge a
neartú sna codanna sin den státchóras trí chéile a sholáthraíonn seirbhísí do
phobal na Gaeltachta, agus
(e)
go bhféachfaidh sé le buanú agus leathadh na Gaeilge a spreagadh mar
phríomh-mheán cumarsáide i measc an phobail laistigh de théarmaí tagartha agus
scéimeanna faofa na heagraíochta.
Ainneoin an dualgas faoin nGaeilge
atá leagtha amach in alt 8 den acht bunaithe, ní raibh mórán meáchain
caiteachais ná infheistíochta riamh ag baint leis na tionscnaimh theanga a bhí
á bhfeidhmiú ag Údarás na Gaeltachta i rith na 25 bliain ó bunaíodh é. Maoiníodh an clár teanga agus cultúir,
agus cláir eile freisin, as an gciste reatha. Le trí bliana anuas áfach, tá soláthar sonrach airgid reatha ar fáil don réimse cultúir agus
teanga, don naíscolaíocht agus chúram leanaí, do chomharchumainn agus chúrsaí
forbartha pobail agus sóisialta, agus tá sciar (20%) den soláthar caipitil
sonraithe do thionscadail teangabhunaithe (Údarás na Gaeltachta, 2005). Fós féin, is mar eagraíocht forbartha
tionscail, go príomha, atá Údarás na Gaeltachta bunaithe go reachtúil agus
feidhmíonn an t-acht mar laincis air maidir le tabhairt faoi fhorbairt na
Gaeltachta ar bhonn ilghnéitheach agus cúram ar leith a dhéanamh don
Ghaeilge.
Cé go bhfuil soláthar in alt 9 den
Acht um Údarás na Gaeltachta, 1979, trínár féidir cur le feidhmeanna na
heagraíochta, níor úsáideadh an fhoráil seo riamh le feidhmeanna breise a
bhronnadh ar an Údarás agus ní léir ó na haighneachtaí go bhféachtar air mar
bhealach sásúil leis na leasuithe iomadúla atá de dhíth a dhéanamh. Is éard atá á iarraidh ná cur le
cumhachtaí agus feidhmeanna Údarás na Gaeltachta trí leasú bunúsach a dhéanamh
ar an acht bunaithe. In aighneacht
ó bhord Údarás na Gaeltachta féin tá leagan nua inmholta d'ailt 8, 9 agus 10
dréachtaithe mar leanas:
|
Alt 8 (1)
Chun caomhnú agus leathadh na Gaeilge mar phríomh-mheán cumarsáide sa Ghaeltacht a spreagadh agus chun forbairt na Gaeltachta a chur chun cinn ó thaobh cultúir, sóisialachta, geilleagair, pobail agus ionannais beidh ag an Údarás na feidhmeanna agus na cumhachtaí seo a leanas
(a) buanú agus sealbhú na Gaeilge a chur chun cinn tríd an luathoideachas
(b) an bonneagar gnó agus sóisialach atá riachtanach d'fhorbairt chomhtháite na Gaeltachta a chur chun cinn agus spreagadh a thabhairt dá sholáthar
(c) oideachas agus oiliúint pobail ar a n-áirítear an t-oideachas aosach, gairme agus fadsaoil agus an ollscolaíocht trí Ghaeilge a spreagadh agus a chur chun cinn
(d) forbairt pobail, na healaíona dúchasacha agus comhaimseartha, an geilleagar sóisialta agus an cultúr Gaelach i gcoitinne a spreagadh agus a chur chun cinn trí pé meáin agus pé slí is oiriúnach
(e) tionscail seirbhísí trádáilte, scéimeanna tairgiúla fostaíochta, agus an turasóireacht chultúrtha a chothú agus a chur chun cinn
(f) an Ghaeltacht a mhargú mar limistéar tarraingteach gnó agus turasóireachta cultúrtha
(g) polasaí agus clár gníomhaíochta forbartha oileánda a thionscnamh agus a chur chun cinn in oiriúint do riachtanais ar leith na n-oileán mara Gaeltachta.
(h) feidhmiú ar bhonn comhpháirtíochta leis an Roinn Oideachais agus Eolaíochta i gcothú soláthar oideachais Gaeltachta agus feidhmiú mar chomhlacht comhairleach sáinithe maidir Ie cur i bhfeidhm AIt 9 (h) den Acht Oideachais, 1998 [Uimhir 51 de 1998]
(i) seirbhísí a chur ar fáil ar chonradh don Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe & Gaeltachta faoi réir nach dtagann a leithéid sin salach ar fhreagrachtaí reachtúla aon chomhlacht eile stáit.
|
Alt 9
(1) Chun forbairt na Gaeltachta a chur chun cinn ó thaobh teanga, cultúir, sóisialachta, ionannais agus geilleagair beidh ag an Údarás, i dteannta na bhfeidhmeanna a shonraítear san Acht seo ar leith ón alt seo, na cumhachtaí a thabharfar dó Ie hordú ón Rialtas.
(2) Maidir Ie hordú faoin alt seo :-
(a) féadfaidh sé cibé feidhmeanna a shonróidh sé de chuid údaráis áitiúiI -pleanáil fhisiciúil, soláthar tithíochta nó eile - nó Coiste Gairmoideachais a thabhairt don Údarás;
(b) féadfaidh cibé foráIacha teagmhasacha nó iarmhartacha a bheith ann is dóigh leis an Rialtas is gá, lena n-áirítear modhnú ar fhorálacha reachtúla;
(c) féadfaidh sé coinníollacha a fhorchur i ndáil le haon chumhacht a thugann sé a fheidhmiú;
(d) féadfaidh sé socrú a dhéanamh Ie haghaidh íocaíochtaí ag an Údarás;
(e) féadfar é a leasú nó a chúlghairm Ie hordú ón Rialtas.
(3) I gcás a mbeartófar ordú faoin alt seo a dhéanamh, leagfar dréacht den ordú faoi bhráid gach Tí den Oireachtas agus ní dhéanfar an t-ordú go dtí go mbeidh rún ag ceadú an dréachta rite ag gach Teach.
Alt. 10
(1) Chun na feidhmeanna atá leagtha amach in Alt 8 a chur i bhfeidhm beidh cumhacht ag an Údarás, faoi réir an ailt seo, caiteachas a dhéanamh nó cúnamh airgid a thabhairt (lena n-áirítear deontais a thabhairt, scaireanna a cheannach agus caiteachas a thabhú ar fhoirgnimh nó eile) ar cibé téarmaí agus faoi réir cibé coinníollacha is cuí leis.
(2) Féadfaidh an tÚdarás comhoibriú agus cabhrú Ie haon daoine, fhorais, ghníomhaireachtaí nó chomhlachtaí ag a mbeidh baint, go díreach nó go neamhdhíreach, Ie caomhnú agus leathadh na Gaeilge mar phríomh-mheán cumarsáide sa Ghaeltacht, agus féadfar a áireamh sa chabhair sin íocaíochtaí nó deontais ag an Údarás ar pé téarmaí agus coinníollacha is oiriúnach leis.
|
Má tá sé i gceist struchtúir an bhoird a athrú
beidh ar an Aire cinneadh a dhéanamh faoi leagan nua den bhord agus caithfear
ailt 27-33 den acht a leasú dá réir.
Ní léir gur gá aon athrú a dhéanamh ar alt 12 a leagan síos na
coinníollacha faoina gceaptar foireann an Údaráis. Tá ciall ag baint leis na moltaí go ndéanfaí athstruchtúrú
inmheánach ar an eagraíocht agus is cúram don bhord é sin a bheartú agus a chur
i bhfearas. Níl aon cheist ach go
mbeidh sé riachtanach an fhoireann a chumasú le tabhairt faoin dúshlán
nua. Is gá díriú ar chlár a
dhéanann forbairt ar an acmhainn daonna atá in Údarás na Gaeltachta faoi
láthair agus is gá saineolas breise a earcú le cúram a dhéanamh de na cúraimí
nua atá á lua leis.
Ceist an-tábhachtach sa chomhthéacs
seo ná cén t-atheagar is fearr a chur ar an státchóras agus ar an Roinn Gnóthaí
Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta ach go háirithe, chun féachaint chuige go
mbeidh ar a gcumas feidhmiú go héifeachtach trí agus i gcomhar le hÚdarás na
Gaeltachta nuachruthaithe. Ceist í
seo nach bhfuil pléite ró-mhion sna haighneachtaí. Is léir uathu, áfach, go dtuigeann an pobal go bhfuil ról
criticiúil le himirt ag a lán ranna stáit agus áisínteachtaí poiblí eile sa
Ghaeltacht, seachas an Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta agus
Údarás na Gaeltachta. Arís agus
arís eile, mar shampla, luaitear na laigí a bhaineann leis an gcóras oideachais
agus an géarghá atá leo siúd a chur ina gceart ar mhaithe le freastal cóir a
dhéanamh ar phobal na Gaeltachta.
Sampla eile is ea an bhéim a leagtar ar an riachtanas atá le cosaint a
thabhairt d'oidhreacht teanga na Gaeltachta tríd an bpleanáil fisiciúil.
Ní seirbhís trí Ghaeilge amháin atá
i gceist leo seo (cé gur gné an-tábhachtach é sin) ach seirbhís atá curtha in
oiriúint do riachtanais ar leith na Gaeltachta, nach ionann go hiondúil agus an
tseirbhís a chuirtear ar fáil ar fud na tire i gcoitinne. Cé go bhfuil sé mar dhualgas ar an
earnáil phoiblí trí chéile seirbhís shásúil trí Ghaeilge a sholáthar gan cheist
do phobal na Gaeltachta, tá feidhmeanna fíor-thábhachtacha ó thaobh na
Gaeltachta ag ranna stáit áirithe, ina measc an Roinn Comhshaoil, Oidhreachta
agus Rialtas Áitiúil, an Roinn Cumarsáide, Mara agus Acmhainní Nádúrtha, an
Roinn Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí, an Roinn Ealaíon,
Spóirt agus Turasóireachta, an Roinn Gnóthaí Sóisialaigh agus Teaghlaigh, an
Roinn Oideachais agus Eolaíochta, agus is gá na feidhmeanna sin a chomhlíonadh
ar bhealach atá in oiriúint don Ghaeltacht. Caithfear a aithint go mbaineann cuid de na haighneachtaí le
freagrachtaí na Ranna réamhluaite.
Léirigh taighde a rinneadh do
Choimisiún na Gaeltachta, áfach, go raibh dhá thuairim i measc an phobail ar an
mbealach is fearr le tabhairt faoi seo (Ó Cinnéide et al, 2001). Creideann dream amháin gur chóir go mbeadh aonad ar leith
laistigh de gach roinn stáit ar a bhfuil cúram suntasach Gaeltachta lena
dheimhniú go ndéanfaí freastal sásúil ar an bpobal sin. Bheadh gá le plean comhtháite don Ghaeltacht
agus struchtúir chomhpháirtíochta chuí, chun féachaint chuige go mbeadh na
haonaid go léir ag obair as lámha a chéile. Dhéanfadh roinn stáit ar a mbeadh freagracht Ghaeltachta
ceannródaíocht agus comhordú ar an bpróiseas seo. Réiteach níos radacaí a raibh bá mhór leis i measc an
phobail ná go ndéanfaí athstruchtúrú bunúsach ar an riar a dhéantar ar chúraimí
an Stáit sa Ghaeltacht. Faoin
réiteach seo bheadh roinn Gaeltachta ann a bheadh freagrach as gach gné de
shaol na Gaeltachta a bhfuil tábhacht ar leith leo maidir le caomhnú na Gaeilge
mar theanga phobail. Dhéanfaí
forbairt ar an roinn a bheadh comhthreomhar leis an bhforbairt a bheartaítear a
dhéanamh ar Údarás na Gaeltachta féin.
Tagairtí
Ó Cinnéide, M., MacDonnacha, S.,
agus Ní Chonghaile, S., 2001. Polasaithe
agus Cleachtais Eagraíochtaí Éagsúla le Feidhm sa Ghaeltacht, Coimisiún Na Gaeltachta, 162 lch.
Údarás na Gaeltachta, 2005. Údarás na Gaeltachta Beartas
Forbartha 2005-2010.
Micheál Ó Cinnéide
Ollamh Pearsanta le Tíreolaíocht
Ollscoil na hÉireann, Gaillimh
|
