Tús mí Dheire Fómhair d'fhoilsigh an Príomh Oifig Staidreamh (CSO) "Imleabhar 9- An Ghaeilge". San imleabhar seo cuirtear i láthair torthaí an Daonáirimh, a tógadh in Aibreán na bliana 2006, maidir le staid na Gaeilge i measc an phobail: tugtar figiúirí maidir le líon na ndaoine ag maíomh Gaeilge a bheith acu agus minicíocht a labhartha. Ar an gcéad amharc tá an cuma ar an scéal go bhfuil an Ghaeilge ag dul ó neart go neart le ardú suntasach sa líon daoine atá ábalta Gaeilge a labhairt. Ach céard faoin líon daoine a úsáideann an Ghaeilge go laethúil?. Is léachtóir le Matamaitic é Donncha Ó hÉallaithe in Institiúd Teicneolaíochta Gaillimh agus Maigheo. D'iarr Foinse air a shúil a chaitheamh ar torthaí an Daonáirimh maidir le usáid na Gaeilge ar fud na tíre.

Chuir 1,656,780 duine sna 26 contae in iúl go bhfuil Gaeilge acu, sa Daonáireamh a tógadh in Aibreán 2006. Ardú suntasach é sin ón 1,430,205 cainteoirí Ghaeilge a tuairiscíodh a bheith ann sa bhliain 1996. Le linn an tréimhse 10 mbliana céanna tháinig ardú 16.6% i ndaonra na tíre agus ba eachtrannaigh cuid suntasach dena daoine nua. Mar sin féin ní raibh ach titim an bheag sa céatadán den daonra [i] a bhí ag maíomh Gaeilge a bheith acu: ó 41.1% i 1996 go 40.8%.

Tábla 1: Líon na Cainteoirí Gaeilge, do réir na nDaonáireamh a tógadh, ó bunaíodh an Stát.

Foinse : Figiúirí óna Daonáirimh éágsúla atá foilsithe ag an CSO.

Nóta : Glactar leis agus na céatadán á ríomh nach cainteoirí Gaeilge iad siúd nár thug freagra ar an gceist teanga agus a liostáiltear faoi 'Gan a bheith Ráite'.

Cuimhnítear nach raibh sa bhliain 1926 ach 540,802 sa 26 Contae a raibh Gaeilge acu. Tá trí oiread níos mó daoine le Gaeilge sa Stát anois, seachas mar a bhí nuair a bunaíodh é. Duine as cúigear a bhí ina gcainteoirí Gaeilge a i 1926 i gcomparáid le beirt as gach cúigear i 2006..

Ach cé mhéad de na cainteoirí Ghaeilge a bhaineann úsáid aisti? An bhfuil níos mó Gaeilge á labhairt anois ná mar a bhí i 1926?

Níl aon eolas againn ón Daonáireamh a tógadh i 1926 faoi cé chomh minic is a bhí an Ghaeilge á labhairt ag na daoine a raibh sí acu. Tá a fhios againn go raibh cónaí ar thart ar 150,000 cainteoirí Ghaeilge i gceantracha Fíorghaeltachta i 1926. Chuile sheans gur cainteoirí gníomhacha laethúla a bhí ina mhór fhormhór.

Is sa bhliain 1996 a tosaíodh ar cheist a chur sa Daonáireamh faoi chomh minic is a bhí an Ghaeilge á labhairt ag na daoine a dúirt go raibh Gaeilge acu agus leanadh leis an gceist céanna sa bhliain 2002. Ach mar go raibh formhór na ndaltaí scoile in ann a rá go fírinneach go raibh Gaeilge á úsáid chuile lá ar scoil, cuireadh na figiúirí dona cainteoirí laethúla as riocht sa dá Daonáireamh sin. Tuairiscíodh i 2002 go raibh 9% de dhaonra na tíre ina gcainteoirí laethúla Gaeilge ach ní raibh ach 2.6% de na aoisghrúpaí iar scoile (20 bhliain d'aois nó níos mó) ag maíomh gur úsáid siad an Ghaeilge go laethúil.

Aithníodh an fhadhb agus athraíodh an cheist faoi úsáid na Gaeilge don Daonáireamh a tógadh i 2006. Lena fháil amach cé mhéad den cainteoirí Gaeilge a úsáideann í taobh amuigh den córas oideachais, don chéad uair bhí idirdhealú á dhéanamh idir na cainteoirí Ghaeilge a labhrann Gaeilge taobh istigh den córas oideachais amháin agus iad san a labhrann í sa ghnáth shaol taobh amuigh den scoil. Bhí an cheist féin débhríoch agus níor cuireadh na torthaí ar fáil i mbealach a bhí sothuigthe ach an oiread agus baineadh míthuiscintí as na figiúirí nuair a foilsíodh iad i dtosach sa réamhthuarascáil níos túisce i mbliana.[ii]

Is Beag Gaeilge a Labhartar Taobh amuigh den Scoil:

Nuair a dhéantar briseadh síos, mar atá déanta i dTábla 2, ar an eolas a thugtar faoi chomh minic is a úsáidtear an teanga, feictear gur taobh istigh den córas oideachais amháin atá 27% dena cainteoirí á úsáid, go bhfuil 25% eile acu nach labhrann ar cor ar bith í agus go bhfuil 35% a labhrann í ach go hannamh. Ní fhágann sin ach 13% de na cainteoirí Ghaeilge á úsáid ar bhonn rialta taobh amuigh den córas oideachais.

Níl ach 1.78% den daonra os cionn 3 bhliain d'aois ag úsáid Ghaeilge go laethúil taobh amuigh den scoil agus 2.53% eile á úsáid go seachtainiúil. Sé sin an tomhais atá le fáil ón Daonáireamh faoi staid na Gaeilge mar ghnáth theanga cumarsáide i measc an phobail sa bhliain 2006.

Tábla 2: Cé chomh minic is a úsáideann cainteoirí Gaeilge sa Stát an teanga, taobh amuigh den córas oideachais

Nóta: Glactar leis nach cainteoirí Ghaeilge iad siúd nach dtugann freagra ar an gceist teanga.

Ní chuireann an CSO na daoine sin san áireamh agus céatadán cainteoirí á ríomh. Sin an cúis go mbíonn na céatadán cainteoirí beagáinín níos ísle san anailís seo, ná mar a thuairiscíonn an CSO.

Mar gur athraíodh an cheist ní féidir comparáid a dhéanamh idir na figiúirí seo agus toradh an Daonáireamh a tógadh i 2002. An uair sin tuairiscíodh go raibh 9.1% den daonra á úsáid go laethúil agus 4.1% á úsáid go seachtainiúil. Sa bhliain 2006 má chuirtear san áireamh na daoine a úsáideann í sa gcóras oideachais go laethúil amháin, chomh maith leis na daoine a úsáideann í go laethúil taobh amuigh den córas oideachais faightear céatadán de 12.5% - méadú suntasach. Ach ní bheadh sé ceart an dá fhigiúr a chur i gcomparáid mar is léir go raibh go leor daoine á úsáid taobh istigh den córas oideachais amháin go laethúil, nár rith sé leo i 2002 go mba cheart iad féin a áireamh mar chainteoirí laethúla.

An Chontae is mó ina labhartar Gaeilge taobh amuigh den Scoil:

Taobh amuigh de na contaetha Gaeltachta, sé Cill Dara an contae fearr ó thaobh úsáid na Gaeilge taobh amuigh den córas scoile. I gCill Dara tá Gaeilge á úsáid go laethúil taobh amuigh den córas oideachais ag 1.81% de na daoine: níos airde ná Contae Chorcaí ná Contae na Mí, dhá chontae ina bhfuil ceantair Gaeltachta. Go deimhin taispeánann an anailís atá á thuairisciú i dTábla 3 gurb é Cill Dara an t-aon chontae gan ceantar Ghaeltachta, ina bhfuil an céatadán de chainteoirí laethúla taobh amuigh den córas oideachais níos airde ná an céatadán don Stát, atá ag 1.78%.

Ar an dtaobh eile den scála tá Uíbh Fháilí (0.77%) ar an gcontae is ísle ó thaobh úsáid na Gaeilge ar bhonn laethúil taobh amuigh den córas oideachais agus níl Ros Comáin ( 0.80%) i bhfad chun chinn air. I gcás na gcathracha tá Cathair na Gaillimhe (3.31%) go hard ar an liosta, ní nach ionadh ach tá Cathair Phort Láirge (0.81%) ar an gcathair is laige.

Contae na Gaillimhe an t-aon chontae ina bhfuil Gaeilge ag os cionn leath den daonra. Ní iontas ar bith é sin mar is ann atá an Ghaeltacht is mó sa tír. Cúis iontais é nach bhfuil ach 39% de dhaonra Dhún na nGall ag maíomh go bhfuil Gaeilge acu, cé gur ann atá an dara Ghaeltacht is mó sa tír. Ach tá Dún na nGall ar an dara chontae is airde ó thaobh céatadán an daonra a deireann go labhrann siad Gaeilge go laethúil, taobh amuigh den córas oideachais. Sé Cathair Bhleá Cliath an ceantar is lú ina bhfuil cainteoirí Ghaeilge le fáil ag 32.4% i gcomparáid le 40.8% sa Stát. Ach in ainneoin sin tá sé i lár an tábla ar 1.32%, ó thaobh úsáid na Gaeilge go laethúil taobh amuigh den córas oideachais

Tábla 3: Contaetha in ord do réir an % cainteoirí laethúla Gaeilge sa Daonra.

Foinse: Tá an tábla seo curtha le chéile ag Donncha Ó hEallaithe (GMIT) ag úsáid figiúirí atá foilsithe ag an CSO sna táblaí 4A, 32A agus 33A in Imleabhar 9, Daonáireamh 2006.

Na Bailte is Gaelaí:

Chomh maith leis na cathracha agus na contaetha éagsúla, tugtar briseadh síos in Imleabhar 9 ón Daonáireamh 2006 faoi úsáid na Gaeilge sna bailte le daonra os cionn 1,500 duine iontu. I measc na mbailte a liostáiltear níl ach baile amháin, An Daingean, atá lonnaithe taobh istigh de na limistéir le aitheantas Ghaeltachta. In ainneoin an cogadh teanga atá ar bun ann le tamall beag anuas, sé an Daingean (15.9%) an baile atá ar bharr an liosta maidir le úsáid na Gaeilge go laethúil taobh amuigh den scoil, i bhfad chun tosaigh ar an gcéad baile eile Má Nuad (3.26% ).

Deineadh anailís ar na bailte go léir don tuairisc ach ceal spáis ní thugtar anseo, i dTábla 4 ach na bailte le daonra os cionn 10,000. Tá sé suntasach an méad bailte I gCo Chill Dara atá ar bharr an tábla: chomh maith le Maigh Nuad sa gcéad áit tá Léim an Bhradáin (2.28%) agus Cill Droichid (1.96%) sa 3ú agus sa 4ú áit. Leitir Ceanainn (3.05%) atá sa tarna áit agus Caisleán an Bharraigh (1.89%) i Maigheo an t-aon bhaile mór eile atá níos airde ná an céatadán don Stát (1.78%).

Tábla 4: Na Bailte Móra (daonra os cionn 10,000 duine) in ord do réir céatadán na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa daonra taobh amuigh den córas scoile.

Foinse: Tá an tábla seo curtha le chéile ag Donncha Ó hEallaithe (GMIT) bunaithe ar na figiúirí atá foilsithe ag an CSO sna táblaí 5A, agus 34A ó Imleabhar 9, Daonáireamh 2006 agus óna SAPs, atá foilsithe ar shuíomh idirlíon an CSO.

Tuairiscíodh 11 baile eile nach bhfuil sa tábla thuas, ina bhfuil céatadán na gcainteoirí laethúla taobh amuigh den córas oideachais níos airde ná an meán náisiúnta agus liostáiltear iad i dTábla 5 thíos. Tá sé suntasach go bhfuil Gaelscoilíocht ar fáil i mórán chuile ceann de na bailte seo. Ní nach ionadh tá An Daingean i gCorcha Dhuibhne ar bharr an liosta.

Tábla 5: Bailte le daonra idir 1.5K agus 10K duine ina bhfuil % na gcainteoirí laethúla Gaeilge, taobh amuigh den scoil, níos airde ná an % don Stáit (1.78%).

Foinse: Tá an tábla seo curtha le chéile ag Donncha Ó hEallaithe (GMIT) ag úsáid na figiúirí atá foilsithe ag an CSO sna táblaí 5A, agus 34A ó Imleabhar 9, Daonáireamh 2006 agus óna SAPs, atá foilsithe ar suíomh idirlíon an CSO.

Aoisghrúpaí Éagsúla:

Is léir ó Tábla 6 thíos go bhfuil tionchar mór ag an scoil ar an líon daoine a úsáideann an Ghaeilge, taobh amuigh den córas oideachais. Níl ach 1.47% de na páistí san aoisghrúpa 3-4 bliana d'aois ag labhairt Ghaeilge taobh amuigh den córas scoile. Seo é an figiúr a thugann léargas dúinn ar an líon teaghlaigh sa stát ina bhfuil an Ghaeilge á úsáid iontu, bíodh sé ina príomhtheanga nó ina tarna teanga sa teach.

Tá ardú i % na ngasúr a úsáideann Gaeilge go laethúil taobh amuigh den córas scoile sna haoisghrúpaí bunscoilíochta, ach tá laghdú beag sna haoisghrúpaí iarbhunscoilíochta. Ar fágáil an córas scoilíochta, tá sé suntasach go dtarlaíonn titim tobann in úsáid na Gaeilge taobh amuigh den seomra scoile: titeann an % go 1.51% don aoisghrúpa 20-24 bliain d'aois agus go 1.42% don aoisghrúpa 25-34 bhliain d'aois.

Níos suntasaí fós, tá titim mór sa % atá ag maíomh sa Daonáireamh go bhfuil Gaeilge acu: Gaeilge ag 71% den aoisghrúpa idir 10 -14 bhl.; ag 64% den aoisghrúpa idir 15-19 bhl. agus ar fágáil na scoile dóibh san aoisghrúpa 20-24 bhl. d'aois níl Gaeilge ach ag 43.5%. An amhlaidh go mbíonn tuismitheoirí ag déanamh áibhéil faoi chumas Ghaeilge na ngasúr agus an fhoirm Daonáirimh á líonadh agus nuair a thagann daoine in aois é a líonadh iad féin, go mbíonn an freagra níos ionraice agus go mbíonn na figiúirí níos goire don marc. Tá i bhfad níos lú daoine ag ceapadh go bhfuil siad in ann Gaeilge a labhairt agus iad i dtús na bhficeadaí, ná mar a thuairisc a dtuismitheoirí 5 nó 10 mbliain roimhe sin agus iad ar scoil.

Tábla 6: An Líon agus Céatadán atá in ann Gaeilge a Labhairt sna hAoisghrúpaí éagsúla agus Líon agus Céatadán a labhrann Gaeilge go laethúil.

Foinse: Tá an tábla seo curtha le chéile ag Donncha Ó hEallaithe (GMIT) ag úsáid an figiúirí atá foilsithe ag an CSO sna táblaí 6, 35 agus 36 ó Imleabhar 9, Daonáireamh 2006.

Má théitear siar cúpla daonáireamh is féidir an cohort céanna a leanacht trí roinnt aoisghrúpaí agus an t-athrú a fheiceáil. An dream a bhí san aoisghrúpa 20 - 24 i 2006 bhíodar idir 10-14 i 1996 agus bhí an cuid is mó acu san aoisghrúpa idir 15-19 i 2002.

Ón dTábla 7 thíos feictear go raibh 64.4% den aoisghrúpa idir 10-14 bhliain d'aois ina chainteoirí Ghaeilge sa bhliain 1996. 10 mbliain níos deireanaí i 2006 bhí an cohort céanna 10 mbliana níos sine ach do réir an daonáirimh ní raibh ach 43.5% acu ag maíomh go mba cainteoirí Gaeilge iad.

Ach is ábhar dóchais é go bhfuil an cuma ar an scéal go bhfuil níos mó daoine sna aoisghrúpaí scoile ag maíomh Gaeilge a bheith acu anois ná mar a bhíodh: 71% den aoisghrúpa 10-14 bhliain d'aois i 2006 i gcomparáid le 64% deich mbliain roimhe sin.

Tábla 7: An céatadán cainteoirí Gaeilge in aoisghrúpaí áirithe i 1996, 2002 agus 2006.

Foinse: Tá an tábla seo curtha le chéile ag Donncha Ó hEallaithe (GMIT) ag úsáid figiúirí atá foilsithe ag an CSO óna Daonáirimh a tógadh i 1996, 2002 agus 2006.

Abhar Dóchais:

Is ábhar dóchais é go bhfuil tuismitheoirí ag maíomh Gaeilge a bheith ag 12.3% den aoisghrúpa idir 3-4 bhl. d'aois, i gcomparáid le 9.4% sa mbliain 2002 agus le 8.1% i 1996. Is ardú suntasach é seo agus is léiriú é ar thionchar ó thrí rud: (i) an fás mór atá tagaithe le 10 mbliana anuas ar líon na naíonraí gaelacha ar fud na tíre, tá breis is 160 naíonra ag cur réamhoideachas tré Ghaeilge ar fáil taobh amuigh den Ghaeltacht; (ii) an éileamh mór ar bhunoideachas tré Ghaeilge sna Gaelscoileanna agus fonn dá réir ar thuismitheoirí roinnt Ghaeilge a labhairt le gasúir óga sula dtéann siad ar aghaidh ag Gaelscoil agus (iii) an tionchar dearfach atá ag TG4 ar úsáid na Gaeilge i measc páistí chomh maith de bharr an líon chlár do ghasúir trí Ghaeilge a chraoltar gach lá ar TG4, áis tacaíochta mbíodh ar fáil go laethúil roimh bunú TG4 i 1996.

Céard faoin nGaeltacht:

Níl fáil go fóill ar figiúirí iomlán Ghaeltachta ón Daonáireamh ach ar bhonn chontae. Tugtar torthaí do Ghaeltacht Contae na Gaillimhe mar shampla ach níl aon bhriseadh síos foilsithe go fóill a dhéanann An Spidéal a idirdhealú ó Bhearna nó Rath Chairn ó Bhaile Ghib.

Mar sin féin is féidir roinnt eolais a bhaint as an méad atá foilsithe go dtí seo. An tseachtain seo chugainn breathnófar ar na figiúirí faoi labhairt na Gaeilge atá ar fáil dona ceantair Gaeltachtaí éagsúla do réir na gcontaetha. Amach anseo déanfar mionanailís ar na toghroinncheantair Ghaeltachta go léir, mar a deineadh cheana, nuair a bhéas figiúirí ar fáil ón CSO ag deire na bliana.

Conclúd:

Nuair a foilsíodh réamhthuarascáil ón Daonáireamh mí na Márta seo caite, b'shin an uair a tugadh le fios i dtosach nach raibh ach 72,148 duine sna 26 Contae, ag maíomh go labhrann siad Gaeilge go laethúil taobh amuigh den córas scoilíochta. Cé go bhfuil os cionn milliún go leith, ag maíomh sa Daonáireamh go bhfuil siad in ann Gaeilge a labhairt, is beag duine acu a labhrann í taobh amuigh den seomra ranga.

Spreag an t-eolas ón Daonáireamh litir a foilsíodh i bhFoinse ar an 8 Aibreán, inar scríobh Fachtna Ó Drisceoil mar seo a leanas:

"Tá muid tar éis go leor dúthrachta a chaitheamh le tamall de bhlianta anuas ag cothú dea-mhéine i measc an phobail i leith na Gaeilge. Ach is cuma cé mhéad dea-mheine atá ann i leith na Gaeilge, is cuma cé mhéad duine a mhaíonn go bhfuil Gaeilge acu, mura bhfuil pobal ann atá ag labhairt Ghaeilge go laethúil, níl todhchaí in ann don teanga. ...Tá sé níos éasca an cúpla focal a chothú i measc 100 duine ná mar atá sé Gaeilgeoir laethúil amháin a chruthú. Ach tá Gaeilgeoir laethúil amháin níos luachmhaire do thodhchaí na teanga ná 100 cúpla-focalóir."

Léiríonn torthaí an Daonáirimh rud amháin: tá níos mó daoine ná aon uair ó bunaíodh an Stát ag ceapadh go bhfuil Gaeilge acu ach is suarach an líon daoine taobh amuigh den Ghaeltacht a úsáideann í ar bhonn rialta. Níl na gréasáin sóisialta, pobail, caitheamh aimsire agus oibre ann a thabharfaidh deis do dhaoine a bhfuil sí acu, an Ghaeilge a úsáid go rialta sa ghnáthshaol taobh amuigh den seomra ranga.

Níl an tuairisc seo gan dóchas. Is dul chun cinn mór é go gceapann an oiread daoine is a cheapann go bhfuil Gaeilge acu. Is ábhar dóchais é go bhfuil ardú suntasach tagaithe ar líon na bpáistí óga a bhfuil an Ghaeilge acu. Tá tionchar dearfach na Naíonraí Gaelacha agus na Gaelscoilíochta le tabhairt faoi deara i gcuid mhaith de na bailte ina bhfuil oideachas le fáil tré mheán na Gaeilge. Sin iad na bailte is airde ar an liosta ó thaobh an sciar den pobal a labhrann Gaeilge taobh amuigh den scoil.

Sé an dúshlán mór atá ann, do eagraíochtaí agus áisínteachtaí Ghaeilge, ná sciar níos mó den milliún duine fásta, a bhfuil Gaeilge acu do réir an Daonáirimh, a chur á labhairt is á úsáid. Taobh amuigh dena ceantracha láidir Gaeltachta, ní bhíonn deiseanna rialta ag daoine Gaeilge a usáid sa saol sóisialta ná sa saol oibre.

Ní léir fós go bhfuil aon tionchar ag Acht na dTeangacha Oifigiúla, ar úsáid na Gaeilge a chothú i measc daoine fásta. B'fhéidir go bhfuil sé ró luath a thionchar a mheas. Ní féidir comparáid a dhéanamh idir na figiúirí ón Daonáireamh seo a tógadh in Aibreán 2006 ó thaobh úsáid na Gaeilge taobh amuigh den scoil, mar gurb é an chéad uair a cuireadh an cheist. I gceann cúig bhliain eile beifear in ann comparáid a dhéanamh nuair a bhéas na torthaí ar fáil ón Daonáireamh a thógfar sa bhliain 2011, sé sin mura n-athraítear an cheist teanga idir an dá linn.

Críoch.